نجفی زاده

ژاک مونو: تصادف و ضرورت (حیات‌گرایی و جان‌گرایی)

ژاک مونو: تصادف و ضرورت. سوی، ۱۹۷۰، (نسخۀ فارسی)، www.najafizadeh.ir

Jacques Monod: Le hasard et la nécessité: vitalismes et animismes

Jacques Monod: Le hasard et la nécessité. Essai sur la philosophie naturelle de la biologie moderne  

ژاک مونو. تصادف و ضرورت. نوشته‌ای در بارۀ فلسفۀ طبیعی در  زیست‌شناسی نوین، سوی، ۱۹۷۰

(برای دیدن نسخۀ اصلی، بنگرید به:) http://sdrv.ms/Yz8tM

فصل دوم: صفحۀ ۳۹

Le hasard et la nécessité : vitalismes et animismes

تصادف و ضرورت: حیات‌گرایی و جان‌گرایی

مشکل اصولی: تقدّم میان ناوردایی و فرجام‌شناسی

از آنجایی‌که به‌نظر می‌رسد خواصّ فرجام‌شناختی موجودات زنده یکی از اصول موضوعی بنیادین نظریّۀ نوین شناخت را رد می‌کند، هر فهمی از جهان، چه فلسفی باشد، دینی یا علمی، ضرورتاً راه‌حلّی بر این مسئله را، چه تلویحی و چه غیر آن را، مفروض می‌پندارد. امّا هر راه‌حلّی هم به‌نوبۀ خود، هر انگیزه‌ای که سبب آن باشد، ناگزیر فرضی را دربارۀ تقدّم علّی یا زمانی دو خصیصۀ شاخص موجودات زنده (ناوردایی و فرجام‌شناسی) نسبت به‌یکدیگر ایجاب می‌کند*.

ما در فصلی دیگر به ارائه و ذکر دلایل درستی آن فرضی می‌پردازیم که علم تنها آن را می‌پذیرد: یعنی آنکه ناوردایی ضرورتاً مقدّم بر فرجام‌شناسی است. و یا برای آنکه این نکته را بیشتر تصریح کنیم، می‌گوییم که فکر داروین دربارۀ پیدایی، تکامل، پالایش تدریجی ساختارهایی که هرچه بیشتر فرجام‌شناخت می‌شود، به‌این سبب است که اختلالاتی که در درون ساختاری پدیدار می‌شود که خاصیّت ناوردایی را پیش‌تر در خود داشته است، به این ساختار نتیجتاً این توانایی را می‌دهد تا “به حفظ تصادف بپردازد”، و سرانجام تأثیرات آن را به بازی انتخاب طبیعی بسپارد.

مسلّم است که نظریّه‌ای را که در اینجا هم به‌اختصار بیان می‌کنم و هم از قواعد کلیّ آن می‌گویم، نظریّه‌ای نیست که از آن خود داروین باشد، زیراکه او در زمان خود، نه می‌توانست تصوّری از سازو‌کارهای شیمیایی ناوردایی تولید‌مثل‌کننده داشته باشد، و نه از طبیعت اختلالاتی که این سازوکارها متحملّ می‌شود. امّا بی‌آنکه چنین حرفی به معنای آن باشد که بخواهیم از نبوغ داروین بکاهیم، می‌گوییم که نظریّۀ گزینشی تکامل معنای خود را به‌تمامی، درستی، و یقین به‌خود را، در اندکی کمتر از بیست‌سال است که یافته است.

نظریّۀ گزینشی تنها نظریّه‌ای است که تاکنون ارائه شده است که فرجام‌شناسی را خاصیّتی ثانوی می‌پندارد که از آن ناوردایی‌ای نتیجه شده است، که آن را ناوردایی نخستین می‌پنداریم، امّا با اصل موضوع عینیّت سازگار است. همین نظریّه درعین‌حال نه تنها سازگار با فیزیک نوین است، بلکه بی‌کم‌وکاست مبتنی بر آن است. نظریّۀ تکامل گزینشی درعین‌حال هم انسجام معرفت‌شناختی زیست‌شناسی را به‌طور قطعی تضمین می‌کند، و هم بدان جایگاهی در میان علوم “طبیعت عینی” می‌دهد. و اگرچه این حجتّی قوی بر این نظرّیه است، امّا بر درستی آن هم کفایت نمی‌کند.

همۀ دیگر نگرش‌هایی که به‌صراحت بیان شده است تا از شگفتی موجودات زنده بگوید، یا آنکه در پوشش مرام‌های دینی به‌طور تلویحی، یا در غالب نظام‌های فلسفی بزرگ بیشتر بیان شده است، فرضی وارونه را می‌انگارد: یعنی آنکه ناوردایی محفوظ می‌ماند، هستی‌زایی راهبری می‌شود، و تکامل به سبب اصل فرجام‌شناختی نخستین رو به‌سویی دارد، به‌طوری‌که همۀ این پدیده‌ها نشانه‌هایی از آن خواهد بود. در آنچه برایم در این فصل برجای می‌ماند، به تحلیل به‌اختصار منطق این تفسیرها می‌پردازم، که هرچند به‌ظاهر گوناگون می‌رسد، امّا همگی ایجاب می‌کند تا به‌طور جزئی یا کلّی، آشکارا یا در نهان، آگاهانه یا غیر آن، اصل عینیّت را به‌کناری نهیم. بر این کار آسان آن است تا به دسته‌بندی (شاید اندکی به‌دلخواه) این نگرش‌ها بر اساس طبیعت و بسط مفروض آنها از اصل فرجام‌شناسی بپردازیم.

به‌این ترتیب از سویی اولّین دسته از نظریّه‌هایی را، که با پذیرش اصل فرجام‌شناسی که به صراحت تنها در درون زیست‌کره، در درون “مادّۀ زنده” عمل می‌کند، می‌پردازیم. من این نظریّه‌ها را حیات‌گرا می‌نامم، زیراکه به فرقی روشن میان موجودات زنده و دنیای بی‌جان قائل است.

امّا از سوی دیگر هم نگرش‌های دیگری را دسته‌بندی می‌کنم که به اصل فرجام‌شناسی کلّی اشاره دارد، به‌طوری‌که این اصل هم بر تکامل کیهانی نظارت دارد و هم بر تکامل زیست‌کره. در درون زیست‌کره امّا هم به‌طرزی درست‌تر نظارت دارد و هم با حدّت بیشتری. این نظریّه‌ها در موجودات زنده محصولی را می‌بیند که بیش از همه متکامل است، که بیش از همه کامل است، که حاصل تکاملی است که به‌طور همه‌گیر رو به سویی دارد، که سرانجام به‌جایی رسید، زیراکه باید به انسان و به همۀ انسان‌ها می‌انجامید. این بینش‌ها، که من آنها را “جان‌گرا” می‌نامم، از بسیاری از جهات دل‌پذیر‌تر از نظریّه‌های حیات‌گراست، که بدانها به‌اختصار خواهم پرداخت^الف.

در میان نظریّه‌های حیات‌گرا می‌توان گرایش‌های بسیار مختلفی را برشمرد. به‌همین سبب من هم در اینجا می‌کوشم تا به دو دسته بسنده کنم که آن‌ها را “حیات‌گرایی مابعد‌الطبیعی” و “حیات‌گرایی علم‌گرا” می‌نامم.

حیات‌گرایی مابعد‌الطبیعی

 نامدارترین پیشتاز حیات‌گرایی مابعد‌الطبیعی مسلّماً برکسون است. این نکته را هم می‌دانیم که او به‌خاطر سبکی گیرا، دیالکتیکی استعاره‌آمیز، بری از منطق، امّا نه از ذوق شعری، فلسفه‌اش با اقبال بسیار زیادی روبرو شد. امروز امّا چنین به‌نظر می‌رسد که تقریباً اعتبار خود را به‌تمامی از دست داده باشد، گرچه در دوران جوانیم امید به قبولی در امتحان دیپلم متوسّطه بدون خواندن کتاب تکامل خلاّق او ممکن نبود. این نکته را هم باید یادآوری کرد که این فلسفه به‌تمامی بر فکری از حیات استوار است که آن را “شوری”، یا “جریانی” می‌داند که به‌طور ریشه‌ای با مادّۀ بی‌جان فرق دارد، امّا در پیکار با آن، از “درون آن گذر می‌کند” تا آن را ناگزیر کند که به خود سامان دهد. به‌عکس تقریباً همۀ دیگر افکار حیات‌گرای یا جان‌گرای، فکر برکسون غایت‌گرای نیست. برکسون از اینکه خودانگیختگی ذاتی زندگی را محبوس در نوعی جبریّت کند، خودداری می‌کند. تکامل که در اینجا با شور زندگی یکی است، نه می‌تواند عللی غایی داشته باشد و نه عللی فاعلی. انسان همان مرحلۀ برتری است که تکامل به آن رسیده است، امّا این تکامل نه در پی آن بوده و نه آن را پیش‌بینی کرده است. انسان بیشتر نمودی و دلیلی بر آن آزادی کامل شور خلاّق است.

 این بینش با فکر دیگری مرتبط است که از نظر برکسون اصولی است: فکر منطقی، یک ابزار شناخت است که به‌ویژه به کار مهار مادّۀ بی‌جان می‌آید، امِا درعین‌حال هم به فهم پدیده‌های حیاتی کاملاً ناتوان است. تنها غریزه، که هم‌جوهر با شور حیاتی است می‌تواند از آن فهم شهودی مستقیمی، کلی‌ای، به‌دست دهد. هر گفتاری تحلیلی و منطقی در بارۀ حیات در نتیجه بی‌معنا و یا بهتر بگوییم خارج از موضوع است. رشد عالی فهم منطقی در نزد انسان هوشمند سبب کاهش بسیار زیاد و  اسف‌بار توانایی‌های شهودی او شده است. و ما هم امروز نیازمند آنیم تا گسترۀ غنای این توانایی‌ها را از نو بازیابیم.

من در اینجا در پی آن نیستم تا بکوشم دربارۀ این فلسفه بحث کنم (و شاید هم در اینجا مناسبتی نداشته باشد). من که خود اسیر منطقم، و تهی دست از شهود کلّی، چندان هم توانایی این کار را ندارم. باوجود آنچه که گفتم، فکر برکسون را بی‌اهمیّت نمی‌دانم، بلکه به‌عکس. سرکشی، آگاه یا نا‌آگاه، بر ضدّ منطق، احترام به او به‌زیان احترام به‌ خود، علایم زمان ماست (بی‌آنکه بخواهیم از خودانگیختگی خلاّق سخن بگوییم). اگر برکسون زبانی را به‌کار گرفته بود که کمتر روشن بود، سبکی را گزیده بود که “ژرفای بیشتری” داشت، شاید امروز بازهم آن را می‌خواندیم^ب.

حیات‌گرایی علم‌گرای

حیات‌گرایان “علم‌گرای” بسیاراند و در میان آنها هم دانشمندان صاحب‌نامی را می‌توان برشمرد. پنجاه سال پیش حیات‌گرایان در شمار زیست‌شناسان بودند (مشهورترین آنها دریش است که جنین‌شناسی را رها کرد تا به فلسفه روی آورد)، درحالی‌که امروز هم‌دوره‌ای‌های ما بیشتر از علوم فیزیکی می‌آیند، مانند الزسر، و پولانی. این نکته را هم می‌توان درک کرد که فیزیک‌دان‌ها بیشتر از زیست‌شناسان از غرابت موجودات زنده شگفت‌زده شده باشند. به‌اختصار نظر الزسر را برای نمونه ذکر می‌کنیم.

این خواص غریب، یعنی ناوردایی و فرجام‌شناسی شاید فیزیک را نقض نکند، امّا همین خواص را هم نمی‌توان کاملاً به کمک نیروهای فیزیکی و برهم‌کنش‌های شیمیایی‌ای توضیح داد که از مطالعۀ نظام‌های بی‌جان برمی‌آید. به همین سبب هم لازم است بپذیریم که اصولی که بر قوانین فیزیک افزوده خواهد شد، در درون مادّۀ زنده کارایی دارد، امّا در درون نظام‌های بی‌جان چنین نیست؛ این اصول به سبب نزدیکی طبیعی به حیات، درنتیجه در اینجا، یعنی در درون مادّۀ بی‌جان نمی‌توانسته است کشف شده باشد. پس باید این اصول را روشن کنیم ( و برای آنکه اصطلاح الزسر را هم به‌کار بندیم، می‌گوییم این قوانین بیوتونیک).

چنین به نظر می‌رسد که کسی چون نیلس بور بزرگ هم چنین فرضیّه‌هایی را منتفی نمی‌دانسته است. امّا او این ادّعا را هم نداشت که دلیلی بر لزوم وجود آنها ارائه کرده باشد. امّا آیا به‌راستی چنین فرضیّه‌هایی لازم است؟ در اصل حرف بر سر همین نکته است. الزسر و پولانی پاسخی مثبت می‌دهند. در بارۀ این فیزیک‌دان‌ها دست‌کم می‌توانیم بگوییم که دلایل آنها نه استواری لازم را دارد و نه قاطعیّت.

این دلایل به‌ترتیب به هریک از این خواص غریب مربوط است. دربارۀ ناوردایی باید بگوییم که سازوکار آن امروزه به میزانی به‌درستی شناخته شده است که می‌توان گفت به هیچ اصل غیرفیزیکی بر تفسیر آن نیاز نیست (بنگرید به فصل ششم).

آنچه می‌ماند فرجام‌شناسی، یا درست‌تر بگوییم سازوکارهای ریخت‌زایی است که ساختارهای فرجام‌شناخت را می‌سازد. این نکته کاملاً درست است که رشد جنینی یکی از پدیده‌هایی است که به‌ظاهر در همۀ زیست‌شناسی بیش از هرچیز دیگر سبب شگفتی است. و سرانجام این نکته هم درست است که این پدیده‌ها، که جنین‌شناسان به‌شیوه‌ای تحسین‌برانگیز آنها را تشریح کرده‌اند، هم‌امروز هم به‌میزان زیادی (به دلایل فنّی) تن به تحلیل ژنتیکی و زیست‌شیمیایی نمی‌دهد. و به‌یقین هم تنها همین تحلیل است که به چنین کاری می‌تواند رسیدگی کند. نظر حیات‌گرایان در این باره که قوانین فیزیکی هم بر این کار تکافو نمی‌کند و هم نارسایی خود را در هر صورت نشان خواهد داد، تا جنین‌زایی را روشن کند، بر شنتاختی درست و یا بر مشاهداتی کامل استوار نیست، بلکه تنها نشانی بر بی‌خبری کنونی ماست.

یه‌عکس آنچه که در بالا گفتیم، شناخت ما دربارۀ سازوکارهای سیبرنتیکی مولکولی که بر فعّالیّت رشد سلّولی نظارت دارد، پیشرفت‌های چشمگیری داشته است و شاید هم در آیندۀ نزدیکی بتواند به تفسیر این رشد کمک کند. ما فصل چهارم را به بحث دربارۀ این سازوکارها اختصاص می‌دهیم. این کار سبب خواهد شد تا بازهم فرصتی بیابیم تا به دلایل حیات‌گرایان بازگردیم. حیات‌گرایی برای آنکه برجا بماند نیازمند آن است تا در زیست‌شناسی دست‌کم “رازهایی”، و یا تناقضات درستی باقی بماند. پیشرفت‌هایی که در بیست‌وپنج سال اخیر در زیست شناسی مولکولی روی داده است، میدان‌ را بر این رازها به‌خصوص تنگ کرده است، به‌طوری‌که دیگر آنچه بر تأمّلات نظری حیات‌گرایان گشاده می‌ماند چیزی جز حوزۀ ذهن نیست: یعنی همان حوزۀ آگاهی. امّا اگر هم بگوییم که در آینده، در این حوزه که هنوز “دست‌نخورده” است، چنین نظرپردازی‌هایی باز هم عقیم خواهد ماند، مانند آنچه که تاکنون در حوزه‌های دیگر عمل شده است، شاید هم خود را چندان به خطر نیانداخته باشیم.

“فرافکنی جان‌گرای” و “پیوند دیرینه”

نگرش‌های جان‌گرای، که به کودکی بشر باز می‌گردد، که شاید حتّی مقدّم بر پیدایی انسان هوشمند باشد، هنوز هم ریشه‌هایی عمیق و زنده در ذهن انسان دوران نوین دارد.

پیشینیان ما شاید تنها شگفتی وضع خود را باابهام می‌توانستند دریابند. آنها آن دلایلی را که ما امروز داریم، نداشتند، تا خود را در جهانی بیگانه بیابند، که چشم بدان گشوده بودند. امّا به‌راستی آنها در نگاه نخستین چه می‌دیدند؟ حیوانات و گیاهان را؛ همان موجوداتی که آنها از همان آغاز می‌توانستند طبیعت آنها را دریابند، چیزی که شبیه به خود آنها بود. گیاهان می‌روییدند، درپی نور خورشید بودند، و می‌مردند. حیوانات به دنبال طعمۀ خود بودند، به دشمنانشان یورش می‌بردند، به فرزندانشان غذا می‌‌دادند و از آنها محافظت می‌کردند. نرها بر سر یک مادّه‌ با یکدیگر می‌جنگیدند. او، گیاهان، و حیوانات را، به‌مانند خود، به آسانی می‌فهمید: این موجودات هدفی دارند که همان زندگی‌کردن و برجای گذاشتن نسلی از خود است، هرچند که چنین کاری شاید به قیمت جان خود آنها تمام شود. هدف بدینگونه به موجود معنا می‌دهد، و موجود هم معنایی جز همان هدف ندارد.

پیشینیان ما امّا در پیرامون خود هم اشیاء دیگری را می‌دیدند، که به گمانشان بیشتر راز‌‌آمیز می‌آمد. تخته‌سنگ، رودخانه، کوه، باران، و آنچه در آسمان بود. این اشیاء، چون بودند، پس باید هم هدفی داشته باشند، باید هم جانی داشته باشند تا آن هدف را بپروراند. برای این انسان، شگفتی جهان به‌یک‌باره گشوده شد: درواقع هیچ شیء بی‌روحی وجود ندارد، و اگر هم چنین باشد، این امر را نمی‌توان فهم کرد. در دل رودخانه، بر سر کوه، روحی آن چنان نهان وجود دارد که هدف‌های گسترده‌تر آنها را، که برچشم ما راه نفوذ بر آنها بسته است، می‌پروراند، که از هدف روشنی که انسان یا حیوان درپی آن است، بسی بالاتر است. به‌همین سبب هم پیشینیان ما در رویدادها و در اشکال طبیعت دست نیروهای دوستدار یا بدخواه خود را می‌دیدند، که نه هرگز دربرابر آنها بی‌اعتنا بودند و نه هیچگاه با آنها به‌تمامی بیگانه.

کار اصلی جان‌گرایی (آن‌چنان‌که من آن را در اینجا تعریف می‌کنم) این است که آگاهی‌ای را که انسان از کارکرد فرجام‌شناختی منسجم دستگاه اعصاب مرکزی خود دارد، در طبیعت فرافکنی کند. این کار به دیگر معنا این فرض است که پدیده‌های طبیعی را هم می‌توان و هم باید به‌طور قطعی با همان “قوانینی” توضیح داد که بر فعّالیّت ذهنی انسان، آگاه او و هدفمند او، حکم می‌کند. جان‌گرایی نخستین این فرض را با سادگی هرچه تمام‌تر، با صراحت، و با درستی صورتبندی کرده است، به‌طوری‌که با این کار در طبیعت بذر افسانه‌هایی دلنشین یا بیم‌برانگیزی را نشاند که سده‌های پی‌درپی هنر و شعر را پروراند.

اینکه بدان نیشخند زنیم، هرچند که با مهربانی و ادبی باشد که ما دربرابر آن ساده‌دلی رعایت می‌کنیم، به‌یقین نادرست است. آیا به‌راستی گمان می‌کنیم که فرهنگ نو از این تفسیر ذهنی از طبیعت دست کشیده است؟ جان‌گرایی میان انسان و طبیعت پیوندی استوار برقرار کرده است که در بیرون از آن به نظر چیزی جز گسترۀ ترسناک تنهایی نیست. آیا باید چنین پیوندی را یگسلیم، زیراکه اصل موضوع عینیّت آن را چنین می‌خواهد؟ تاریخچۀ فکر، از سدۀ هفدهم تاکنون نشان از کوشش‌هایی دارد که نامدار‌ترین انسان‌ها مصروف آن کرده‌اند تا از این گسستگی پرهیز کنند و ازنو حلقۀ “پیوند دیرینه” را در کورۀ زمان آبدیده کنند. و در این کار باید به آن کوشش‌های بسیار ی اندیشید که کسانی چون لایب‌نیتس بدان دست زدند و یا به آن بنای یادبود سترگی که هگل برافراشت. امّا این را هم بگوییم که تنها پنداره‌گرایی نیست که جایگاه ایمن جانگرایی کیهانی است. در دل برخی از مرام‌ها که خود را بر علم استوار می‌بینند، و یا می‌خواهند چنین باشند، بازهم به شکلی کم‌وبیش نهان، نشان از فرافکنی جان‌گرای می‌یابیم.

پیشرفت‌گرایی علمی

اگر فلسفۀ زیست‌شناختی تیار دُ شاردن آن همه کامیابی حتّی در محافل علمی نمی‌یافت، به‌یقین شایستۀ آن نبود تا بر سر آن درنگ کنیم. این کامیابی نشان از هراس دارد، نشان از آن دارد که به گرویدن به آن پیوند نیازمندیم. تیار به این پیوند می‌گرود، بی‌آنکه بیراهه برود. فلسفۀ او، مانند فلسفۀ برکسون، یک‌سره بر اصل موضوعی تکامل‌گرای نخستین استوار است. تیار، به‌عکس برکسون، می‌پذیرد که نیروی روبه‌تکامل در دل همۀ جهان دست اندر کار است، چه این امر به ذرّات بنیادی مربوط باشد و چه به کهکشان‌ها: مادّۀ “بی‌جان” وجود ندارد، و درنتیجه هیچ فرقی هم در جوهر میان مادّه و حیات نیست. این میل تیار بر اینکه چنین فهمی را “علمی” بداند، او را بدانجا کشاند تا آن را بر تعریفی جدید از انرژی استوار کند. این انرژی به‌گونه‌ای بر دو محمل توزیع می‌شود، که یکی از آنها (این هم فرض من است) انرژی “متعارف” است، درحالی‌که دیگری متناظر با نیروی بالاروندۀ تکامل‌یابنده‌ای است. زیست‌کره و انسان هر دو محصول بالفعل این بالارفتن در طول محمل معنوی انرژی است. این تکامل باید پایدار بماند تا آنکه هر انرژی‌ای بر این محمل انباشته شود: چنین نقطه‌ای را ω، امگا، می‌نامیم.

هرقدر که منطق تیار ابهام داشته باشد و سبک او دشوار، حتّی برخی هم که مرام او را یک‌سره نمی‌پذیرند، در کار او برخی از نشانه‌های توانایی شعری را می‌بینند. من هم امّا به‌نوبۀ خود از اینکه این فلسفه استحکام ندارد و کم‌مایه است در عجبم. من به‌ویژه در این کار آن رغبتی را می‌بینم که به‌صورتی نظام‌مند روی به آشتی دارد و بر این کار هر بهایی را می‌پردازد. شاید هم بیهوده نبوده است که تیار عضو آن فرقه‌ای بود که پاسکال سه سده پیش‌تر سهل‌انگاری آن را در اصول کلامی نکوهش می‌کرد.

 فکر یافتن پیوند دیرینۀ جان‌گرای با طبیعت، یا فکر بنا نهادن پیوندی نوین بر مبنای نظریّه‌ای فراگیر که بر اساس آن تکامل زیست‌کره تا انسان همواره پیوستگی خواهد داشت، بی‌آنکه حتّی در خود تکامل کیهانی گسیختگی‌ای پدیدار شود، به‌یقین چیزی نیست که تیار کشف کرده باشد. این فکر درواقع همان فکر اصلی پیشرفت‌گرایی علمی سدۀ نوزدهم است. حتّی در دل فلسفۀ اثبات‌گرای اسپنسر، و در ماتریالیسم دیالکتیک مارکس و انگلس هم آن را می‌یابیم. آن نیروی ناشناخته و شناخت‌ناپذیری که به نظر اسپنسر در کلّ عالم دست اندر کار است تا کثرت را، انسجام را، اشکال خاص را، نظم را بیافریند، همان اهمیّتی را سرانجام دارد که انرژی بالاروندۀ تیار: تاریخ بشر تکامل زیستی او را امتداد می‌دهد، که همین تکامل خود بخشی از تکامل کیهانی به حساب می‌آید. به دلیل همین اصل یکتا، انسان سرانجام در جهان، با یقین به پیشرفت، که همواره به او نوید آن داده می‌شود، جایگاه بالا و ضروری خود را می‌یابد.

این نیروی ممیّز اسپنسر (مانند انرژی بالاروندۀ تیار) آشکارا همان فرافکنی جان‌گرای است. برای آنکه معنایی به طبیعت بدهیم، برای آنکه انسان را ورطه‌ای ژرف از آن جدا نکند، برای آنکه سرانجام به اسرار طبیعت راه یابیم، و آن را فهم کنیم، باید به آن هدفی داد. و در نبود جانی که این هدف را بپروراند، به “نیرویی” روبه‌تکامل، بالارونده در طبیعت مدخلیّت می‌دهیم؛ و این هم خود به معنای آن است که اصل موضوع عینیّت را به کناری گذارده باشیم.

فرافکنی جان‌گرای در ماتریالیسم دیالکتیک

در میان مرام‌های علم‌گرای سدۀ نوزدهم، مقتدرترین آنها، آنکه هنوز هم تأثیری عمیق در وراء جمع پرشمار هواداران خود دارد، باید به‌یقین مارکسیسم را نامید. این نکته هم به‌ویژه آشکار است که مارکس و انگلس با بنانهادن آموزه‌های اجتماعی خود بر قوانین طبیعت، به‌نوبۀ خود، روشن‌تر و آگاهانه‌تر از اسپنسر به “فرافکنی جان‌گرای” روی می‌آورند.

به نظرم می‌رسد که “باژگونه‌کردن” مشهور مارکس را، که در آن، او ماتریالیسم دیالکتیک را جایگرین دیالکتیک پنداره‌گرای هگل می‌کند، نمی‌توان طور دیگری تفسیر کرد.

اصل موضوع هگل، که بنا بر آن: قوانینی که به‌طور عام بر تکامل جهان حکم می‌کند ماهیّتی دیالکتیکی دارد، بر سر جای خود در درون نظامی است که تنها برای روح واقعیّتی همیشگی و اصیل قائل است. اگر همۀ رویدادها، همۀ پدیده‌ها چیزی جز بیان جزئی فکری نیست، که خود، به خود می‌اندیشد، پس این کار هم درست است تا در پی بیان مستقیم آن قوانین کلّی در تجربۀ ذهنی حرکت فکر برآییم. و از آنجا که فکر دیالکتیکی به‌پیش می‌رود، پس “قوانین دیالکتیک” هم بر همۀ طبیعت حکم می‌راند. امّا حفظ این “قوانین” ذهنی، آنگونه که هست، به‌منظور به‌کار گرفتن آنها چون قوانین مادّی محض جهان، خود به معنای پرداختن آشکار به فرافکنی جان‌گرای است، و پذیرش همۀ نتایج آن، که اوِّلین آن همانا کنارنهادن اصل موضوع عینیّت است.

مارکس و انگس هیچ یک منطق باژگونه‌کردن دیالکتیک را به‌طور مشروح تحلیل نکردند تا درپی آن برآیند تا درستی آن را اثبات کنند. امّا بر پایۀ نمونه‌های کاربردی پرشماری که انگلس به‌ویژه ( در آنتی-دورینگ، و در دیالکتیک طبیعت) برمی‌شمرد، می‌توان به بازسازی فکر عمیق بنیادگذاران ماتریالیسم دیالکتیک پرداخت. نکات اساسی آن چنین است:

۱- شیوۀ وجودی مادّه حرکت است.

۲- جهان، به معنای کلّ مادّه، تنها چیزی که وجود دارد، در وضع تکامل دایم است.

۳- هر شناخت حقیقی از جهان، آن شتاخت است که به فهم این تکامل کمک کند.

۴- این شناخت امّا تنها از راه تعامل میان انسان و مادّه ( و یا درست‌تر بگوییم “باقی‌ماندۀ” مادّه) به دست می‌آید؛ این تعامل خود هم رو به تکامل دارد، و هم علّت تکامل است. پس هر شناخت حقیقی‌ای در نتیجه “عملی” است.

۵- آگاهی به این تعامل شناختی باز می‌گردد. فکر آگاه در نتیجه بازتاب حرکت خود جهان است.

۶- و چون نتیجتاً فکر، بخشی و بازتابی از حرکت کلّی است، و چون حرکت فکر دیالکتیکی است، پس باید قانون تکامل جهان خود دیالکتیکی باشد. این امر توضیحی و توجیهی بر این است که کلماتی چون تضاد، اثبات، و نفی را در بارۀ پدیده‌های طبیعی به‌کار گیریم.

۷- دیالکتیک سازنده است (بیشتر به دلیل “قانون” سوم). تکامل جهان خود بالارونده است و سازنده. بالاترین نمود آن جامعۀ بشری است، آگاهی است، فکر است، که همگی محصول الزامی این تکامل است.

۸- از آنجا که تأکید ما بر جوهر روبه‌تکامل جهان است، ماتریالیسم دیالکتیک از ماتریالیسم سدۀ هجدهم بسیار فراتر می‌رود، زیراکه این ماتریالیسم، که بر منطق کلاسیک استوار بود، تنها می‌توانست برهم‌کنش‌های مکانیکی میان اشیاء را، که گمان می‌کرد تغییر نمی‌کند، فهم کند و درنتیجه نمی‌توانست فکر تکامل را دریابد.

به‌یقین می‌توان به‌ چنین بازسازی‌ای معترض شد، و برابری آن با افکار اصیل مارکس و انگلس را رد کرد. امّا این نکته درجمع اهمیّتی ثانوی دارد. تأثیر یک مرام در اهمیّتی است که از آن در فکر هواخواهان آن برجای می‌ماند و در آنچه که پیروان آن فکر از آن می‌گویند. متن‌های زیادی نشان می‌دهد که بازسازی ارائه‌شدۀ ما، دست‌کم به‌عنوان “زبان عامیانۀ” ماتریالیسم دیالکتیک درست است. من در اینجا تنها به نقل یک متن بسیار مهّم می‌پردازم، زیراکه نویسندۀ آن زیست‌شناس نامی ‌زمان ما، جی.بی.اس. هالدین است. او در مقدمّۀ ترجمۀ انگلیسی دیالکتیک طبیعت می‌نویسد:

“مارکسیسم به علم از دو منظر توجّه دارد. یکی آنکه مارکسیست‌ها علم را درشمار دیگر فعّالیّت‌های بشر مطالعه می‌کنند. آنها نشان می‌دهند که چگونه فعّالیّت علمی یک جامعه وابسته به تکامل نیازهای آن است، و درنتیجه به روش‌های تولید، که علم آنها را به‌نوبۀ خود تغییر می‌دهد، و همچنین به تکامل نیازهای آن. امّا از منظر دیگر هم، مارکس و انگلس خود را مقیّد به تحلیل تغییرات جامعه نمی‌کردند. مارکس و انگلس در دیالکتیک، قوانین کلّی تغییر را می‌یابند، یعنی نه تنها قوانین تغییر در جامعه و فکر بشری را، بلکه در دنیای بیرون، آنگونه که در فکر بشر بازتاب یافته است. این مطلب به این معناست که دیالکتیک را هم می‌توان در مورد مسائل علم “محض” به کار گرفت و هم در مورد روابط علم با اجتماع.”

دنیای بیرون، آن‌چنان‌که در “ذهن بشر بازتاب دارد”، دراصل همۀ آن مسئله است. منطق باژگونه‌کردن مسلّماً ایجاب می‌کند که این بازتاب بسیار بیش از انتقال کم‌وبیش دقیق دنیای بیرون باشد. برای ماتریالیسم دیالکتیک این نکته ضروری است که “شیء فی‌نفسه”، چیز یا پدیدۀ فی‌نفسه، به سطحی از آگاهی ما برسد، بی‌آنکه تغییری در آن ایجاد شود، یا آنکه چیزی از آن کاسته شود، یا آنکه گزینشی در خواص آن اعمال شود. دنیای بیرون باید به‌تمام معنا در آگاهی ما، در تمامیّت کامل ساختارهای خود و در حرکت خود، حاضر باشد^ج.

در برابر این فکر شاید بتوان برخی از نوشته‌های خود مارکس را، به‌عنوان نقیض قرار داد. هرچه نتیجۀ آن باشد، از این چنین برمی‌آید که این نگرش بر انسجام منطقی ماتریالیسم دیالکتیک ضروری است، همان‌گونه که پیروان آن و حتّی خود مارکس و انگلس به‌خوبی متوجّه آن شده بودند. این نکته را هم نباید از یاد برد که ماتریالیسم دیالکتیک بر ساختۀ اجتماعی- اقتصادی مارکس، پس از آن افزوده شده است. این انضمام هدفش به‌روشنی آن بوده تا از ماتریالیسم تاریخی “علمی” بسازد که بر قوانین خود طبیعت استوار باشد.

این خواستۀ بیش‌از اندازه از “آیینۀ کامل” می‌تواند آن ستیزگی را توضیح دهد که دیالکتیسین‌های مادّی‌گرای از خود بروز می‌دادند تا هر نوعی از معرفت‌شناسی انتقادی را رد کنند و آن را یک‌سره به صفت “پنداره‌گرای” و “کانتی” متصّف کنند. به‌یقین می‌توان تاحدّی این نگرش را از جانب کسانی که در سدۀ نوزدهم می‌زیستند، و خود انفجار علمی آن زمان را به‌ چشم دیده‌اند، درک کرد. و شاید به نظر آنها چنین می‌رسید که انسان به مدد علم یک سره طبیعت را فتح کرده باشد، و جوهر آن را از آن خود کرده باشد. برای نمونه هیچ کس تردیدی نداشت که گرانش قانونی از خود طبیعت باشد، که انسان آن را از ژرفای دل طبیعت بیرون کشیده است.

ضرورت معرفت‌شناسی انتقادی

و چنانچه می‌دانیم این با بازگشت به سرچشمه‌ها بود، با بازگشت حتّی به سرچشمه‌های شناخت بود که دومین عصر علم، عصر سدۀ بیستم باید آماده می‌شد. از همان پایان سدۀ نوزدهم، لزوم مطلق معرفت‌شناسی انتقادی، به‌عنوان شرطی حتّی بر عینیّت شناخت، بیش از پیش آشکار می‌شود. و حالا دیگر این فیلسوف‌ها نیستند که به این نقّادی می‌پردازند، بلکه خود اهل علم است که به این راه رسیده است تا آن را حتّی در تاروپود نظری جای دهد. و درست باچنین شرطی بود که نظریّۀ نسبیّت و نظریّۀ مکانیک کوانتومی توانست رشد کند.

امّا از طرف دیگری هم با پیشرفت فیزیولوزی اعصاب و روانشناسی تجربی، اندک‌اندک برخی از وجوه کارکرد دستگاه عصبی بر ما آشکار شد. همین پیشرفت‌ها به‌تنهایی کفایت می‌کرد تا بر ما آشکار شود که دستگاه اعصاب مرکزی نمی‌تواند، و شاید هم نباید، به آگاهی ما چیزی جز اطّلاعاتی رمزنگاری شده، انتقال‌داده شده، بدهد که محصور در چارچوب‌های ازپیش‌تعیین‌شده است: یعنی اطّلاعاتی که پردازش‌شده، و نه اطّلاعاتی که تنها بازپس‌ داده شده است.

ورشکستگی معرفت‌شناختی ماتریالیسم دیالکتیک

حکم قضیّۀ ما، یعنی بازتاب محض، آیینۀ کاملی که حتّی تصویر را هم باژگونه نمی‌کند، به‌گمان ما امروز بیش از هر زمان دیگری سست می‌نماید. حقیقت این است که چندان هم لازم نبود تا منتظر پیشرفت علم در سدۀ بیستم بمانیم تا ابهامات و مهمل‌بودن چنین حکمی، که ناگزیر بدان می‌انجامید، بر ما آشکار شود. انگلس برای آنکه چراغی فراروی دورینگ درمانده فراهم آورد، که در همان زمان چنین نظریّاتی را تقبیح می‌کرد، مثال‌های زیادی از تفسیر دیالکتیکی پدیده‌های طبیعی می‌آورد. مثال معروف دانۀ جو را به‌یاد آوریم، که تصویری از قانون سوم به‌دست می‌دهد: “اگر یک دانۀ جو شرایطی عادی را بیابد، دگرگونی‌ای خاص در درون آن به سبب گرما و رطوبت پدیدار می‌شود، یعنی دانه جوانه می‌زند: دانه آن‌چنان‌که بود، از میان می‌رود، یعنی آنکه دانه نفی می‌شود، و به‌جای آن گیاه از آن زاییده می‌شود، نفی دانه. امّا جریان کار این گیاه چگونه است؟ گیاه رشد می‌کند، گل می‌دهد، بارور می‌شود و دانه‌های جو تازه می‌دهد، امّا همین‌که این دانه‌ها رسیدند، ساقه می‌پژمرد، یعنی به‌نوبۀ خود نفی می‌شود. در نتیجۀ این نفی نفی، بازهم دانۀ جو اولّیه را داریم، امّا نه دانۀ جوی ساده را، بلکه به‌عدد ده، بیست، یا سی‌بار بیشتر. “

کمی پس از ذکر این مثال، انگلس می‌افزاید: “در ریاضیات هم همین‌طور است. مقدار جبری دلخواهی را در نظر می‌گیریم، برای مثال a را. این مقدار را نفی می‌کنیم، a – را به دست می‌آوریم. این نفی را با ضرب‌کردن a – در خودش، در a -، نفی می‌کنیم، a²را به‌دست می‌آوریم، یعنی مقدار مثبت نخستین را که از مرتبه‌ای بالاتر است….”، و الخ.

این نمونه‌ها به‌ویژه نشان‌دهندۀ گسترۀ فلاکت معرفت‌شناختی‌ای است که از استفادۀ “علمی” تفسیرهای دیالکتیکی نتیجه می‌شود. دیالکتیسین‌های مادی‌گرای کنونی به‌طور عموم از افتادن در دام چنین بلاهت‌هایی پرهیز می‌کنند. امّا تضاد دیالکتیکی را هم “قانون اصولی” هر حرکتی، هر تکاملی دانستن، خود کمتر از این معنا نیست که بخواهیم تفسیری ذهنی از طبیعت را نظامی بدانیم که به ما امکان می‌دهد تا در آن هدفی بالارونده را، سازنده را، خلاّق را بیابیم، تا از آن سرانجام رمزگشایی کنیم، و آن را از نظر اخلاقی معنادار بدانیم. امّا بازهم این خود به معنای “فرافکنی جان‌گرا” است، که در هر کسوتی که باشد، همواره عیان است.

چنین تفسیری نه تنها بیگانه با علم است، بلکه ناسازگار با آن است. و هربار هم که دیالکتیسین‌های مادّی‌گرای، فارغ از حرّافی‌های “نظری”، ‌کوشیدند تا راه‌های علم تجربی را با این نظرات خود روشن کنند، کارشان به همانجا رسید. انگلس خود (هرچندکه شناختی عمیق از علوم زمان خود داشت) کارش به‌ جایی رسید تا به نام دیالکتیک دو کشف از مهم‌ترین کشفیّات زمان خود را، یعنی اصل دوم ترمودینامیک را، و تفسیر گزینشی محض از تکامل را (باوجود تحسینش از داروین)، رد کند. و درست بر مبنای همین اصول است که لنین با خشونت تمام به معرفت‌شناسی ماخ یورش می‌برد؛ و اندکی بعد، ایدانف به فیلسوف‌های روسی دستور می‌دهد تا به “اکاذیب کانتی مکتب کپنهاگ” حمله‌ور شوند؛ و لیسنکو ژنتیک‌دان‌ها را متهّم به دفاع از نظریّه‌ای می‌کند که از بنیان با ماتریالیسم دیالکتیک ناسازگار بود، یعنی لزوماً نادرست بود. باوجود آنکه ژنتیک‌دن‌های روسی این امر را انکار می‌کردند، آن که کاملاً درست می‌گفت همان لیسنکو بود. نظریّۀ ژن، یعنی آن شاخصۀ ناوردای ارثی، که با گذشت نسل‌ها، و دورگه‌گی‌های زیاد چنین می‌ماند، کاملاً ناسازگار با اصول دیالکتیک است. نظریّۀ ژن بنا به تعریف نظریّه‌ای پنداره‌گرا ست، زیراکه بر اصل موضوع ناوردایی استوار است. این واقعیّت که امروز ساختار ژن را، و سازوکار تولید مثل ناوردای آن را بشناسیم، سودی برای ما ندارد، زیراکه تشریحی که زیست‌شناسی نوین از آن به‌دست می‌دهد، مکانیستی محض است. پس در اینجا در بهترین وضع، با نگرشی سروکار داریم که برآمده از “ماتریالیسم عامیانه”، از ماتریالیسم مکانیستی است، که نتیجتاً “ازنظر عینی پنداره‌گرا” است؛ و این همان نکته‌ای است که آقای آلتوسر در تفسیر سخت‌گیرانۀ خود بر درس‌ افتتاحیّۀ من در کلژ دو فرانس متذکّر شده است.

من این نظریّه‌ها و مرام‌های گوناگون را هم به‌اختصار بیان کردم و هم ناتمام. می‌توان گمان برد که من از آنها تصویری معیوب ارائه می‌دهم، زیراکه بخشی از آنها را ذکر می‌کنم. من برای آنکه کار خود را درست نشان دهم، می‌گویم که من تنها درپی آن بودم که از این نگرش‌ها آن چیزی را استخراج کنم که آنها از زیست‌شناسی می‌پذیرند، یا آنها آن را ایجاب می‌کنند، و به‌ویژه آن رابطه‌ای را ذکر کنم که این نظریّه‌ها میان ناوردایی و فرجام‌شناسی می‌پندارند. و هم‌چنان‌که دیدیم همۀ آنها، بدون استثنا، اصل فرجام‌شناسی آغازین را موتور تکامل می‌داند، اعّم از آنکه به زیست‌کره به تنهایی نظر داشته باشد، یا به تمامی جهان. در نگاه نظریّۀ علمی نوین، همۀ این نگرش‌ها نادرست است؛ و این نادرستی نه تنها به دلیل روش است (زیراکه همۀ آنها به‌این‌صورت یا به‌آن‌صورت اصل موضوع عینّیت را کنار می‌نهند)، بلکه به سبب دلایل موجود است که پس از این دربارۀ آنها، به‌ویژه در فصل ششم، بحث خواهیم کرد.

توهّم انسان‌مرکزی

ریشۀ این اشتباهات به‌یقین در توهّمی است که به انسان مرکزیّت می‌دهد. نظریّۀ خورشیدمرکزی، مفهوم لختی، و اصل عینیّت نمی‌توانست بر زدودن این سراب تکافو کند. نظریۀ تکامل، بی‌آنکه اصلاً بتواند این توهّم را بزداید، به نظر می‌رسد که واقعیّتی تازه بدان داده است، زیرا که هرچند انسان را در مرکز جهان قرار نمی‌دهد، امّا او را وارث طبیعی، وارث همۀ جهان می‌داند که در همۀ زمان‌ها چشم‌به‌راه او بوده‌اند. پس با این کار توانستیم این سراب نو و پرشکوه را جایگزین آن خداوندی کنیم که دیگر می‌تواند درگذرد. هدف عالی علم پس باید از این پس این باشد تا به صورتبندی نظریّه‌ای یکتا بپردازد که بر شمار کمی از اصول استوار باشد که به حساب کلّ واقعیّت بپردازد، یعنی هم زیست‌کره را به حساب آورد و هم انسان را. پیشرفت‌گرایی علم‌زدۀ سدۀ بیستم از چنین یقین شور‌برانگیزی تغذیه می‌کرد. دیالکتیسین‌های مادّی‌گرای گمان می‌کردند که خود مقدمتّاً به صورتبندی چنین نظریّۀ یکپارچه‌ای پرداخته‌اند.

و درست به این سبب که انگلس گمان می‌کرد که اصل دوم خدشه‌ای به این یقین وارد می‌کند که انسان و فکر انسان محصول ضروری، صعودی کیهانی باشد، کار او به جایی انجامید تا این اصل را رسماً مردود بداند. ذکر این نکته هم اهمیّت دارد که او به این کار از همان آغاز مقدّمۀ کتاب دیالکتیک طبیعت دست می‌زند و به این موضوع به‌طور مستقیم موعظۀ آسمانی پرشوری را می‌پیوندد که در آن، او اگرچه نوید بازگشتی جاوید را به گونۀ بشری نمی‌دهد، امّا دست‌کم به “مغز متفکّر ” چنین بشارتی را می‌دهد. چنین بازگشتی امّا همان بازگشت به یکی از کهن‌ترین افسانه‌های بشری است^د.

باید منتظر دومین نیمۀ سدۀ بیستم می‌ماندیم تا سراب نو هم که بر مرکزیّت انسان استوار بود، و با نظریّۀ تکامل پیوند داشت، آن هم محو شود. گمان می‌کنیم که امروز می‌توانیم این نکته را تأیید کنیم که یک نظریّۀ کلّی، صرف نظر از آنکه چه کامیابی‌هایی دارد، هرگز نمی‌تواند زیست‌کره را، ساختار آن را، تکامل آن را به‌مانند پدیده‌هایی دربرگیرد که آنها را از اصول اولّیه آن می‌توان استنتاج کرد.

زیست‌کره: رویدادی خاص که از اصول اولیّه استنتاج نمی‌شود

این ادّعا شاید مبهم به نظر رسد. ما هم به همین سبب می‌کوشیم تا آن را روشن کنیم. یک نظریّۀ عام مسلمّاً باید هم نسبیّت را دربربگیرد و هم نظریّۀ کوانتومی را، یعنی نظرّیۀ ذرّات بنیادی را. در صورتی که برخی از شرایط آغازین هم فراهم باشد، این نظریّه می‌تواند درعین‌حال هم مشتمل بر کیهان‌شناسی‌ای باشد که تکامل کلّی جهان را پیش‌بینی می‌کند. امّا این نکته را هم می‌دانیم که (به‌عکس آنچه که لاپلاس و پس از او علم و فلسفۀ “مادّی‌گرای” سدۀ نوزدهم گمان می‌کرد) چنین پیش‌بینی‌هایی تنها می‌تواند آماری باشد. این نظریّه شاید بتواند طبقه‌بندی تناوبی عناصر را دربر بگیرد، امّا نمی‌تواند جز احتمال وجود هر یک از آنها را معّین کند. اگرچه این نظریّه می‌تواند پیدایی اشیائی نظیر کهکشان‌ها یا منظومه‌های شمسی را پیش‌بینی کند، امّا همین نظریّه نمی‌تواند درهیچ‌صورتی از اصول خود، وجود ضروری چنین شیئی خاص را، چنین رویداد‌ی خاص را، و چنین پدیده‌ای خاص را استنتاج کند. و برای آن هم هیچ فرقی نمی‌کند که حرف از سحابی آندرومد باشد، یا از سیّارۀ زهره، یا از قلّۀ اورست، یا از رعدوبرق دیشب. از منظر کلّی، نظریّه می‌تواند وجود، خواص، و روابط برخی از دسته‌های اشیاء را، یا رویدادها را، پیش‌بینی کند، امّا مسلّماً نمی‌تواند نه وجود، نه خصلت‌های مشخصّ هیچ شیئی را، هیچ رویداد خاصی را پیش‌بینی کند.

نظری که من در اینجا بیان می‌کنم، این است که زیست‌کره شامل بر دسته‌ای از اشیاء یا پدیده‌هایی نیست، که بتوان پیش‌بینی کرد، بلکه دربردارندۀ رویدادی خاص است که اگرچه به‌یقین سازگار با اصول اولیّه است، امّا از این اصول هم نمی‌تواند استنتاج شود. و بنابراین آنها را ذاتاً نمی‌توان پیش‌بینی کرد.

امّا باید حرفم را درست فهم کرد. وقتی می‌گویم که موجودات زنده را، به‌عنوان یک دسته، نمی‌توان برمبنای اصول اولّیه پیش‌بینی کرد، مقصودم به‌هیچ‌وجه این نیست که بگویم که آنها را نمی‌توان بر اساس این اصول توضیح داد، که آنها به‌شیوه‌ای از این اصول فراتر می‌رود، و یا آنکه باید اصول دیگری را فراخواند که تنها در مورد آنها کاربرد دارد. زیست‌کره را از نظر من نه کمتر و نه بیشتر از پیکربندی خاص آن اتم‌هایی می‌توان پیش‌بینی کرد که آن قلوه‌سنگی را می‌سازد که من در دست دارم. و هیچ‌کس هم نمی‌تواند به نظریّۀ عامی خرده بگیرد که چرا نمی‌تواند وجود این پیکربندی خاص اتم‌ها را نه پیش‌بینی کند و نه درستی آن را بنماید. برای ما تنها کافی است که شیء به‌فعل، یکتا و واقعی، با نظریّه سازگار باشد. این شی‌ء بر اساس این نظریّه ناگزیر نیست که وجود داشته باشد، بلکه بنا بر همین نظریّه حق دارد تا وجود داشته باشد.

و تا آنجا هم که حرف دربارۀ قلوه‌سنگ بود، و نه در بارۀ خود ما، برایمان بس است. ما خود را ضروری می‌پنداریم، و وجود خود را ناگزیر، که زمان همواره بر پیدایی آن حکم کرده است. همۀ ادیان، و شاید بیشتر فلسفه‌ها، حتّی بخشی از علم، گواه بر کوشش بی‌خستگی‌ و دلاورانۀ انسان‌هایی است که با نومیدی پیدایی ناشی از تصادف خاص خود را انکار می‌کنند. پایان صفحۀ ۶۳

* * * *

الف- شاید لازم باشد تا این نکته را هم ذکر کنم که صفت‌های “حیات‌گرا” و “جان‌گرا” در اینجا به‌معنای خاص به‌کار می رود، که اندکی با کاربرد معمول آن متفاوت است.

ب- فکر برکسون مسلماً نه بی‌تناقض ظاهری است و نه بی‌ابهام. مثلاً به‌ نظر می‌رسد که می‌توان به این نکته معترض شد که ثنویّت فکر برکسون لازم باشد: شاید آن را باید اشتقاقی از وحدت‌گرایی کهن‌تری دانست؟ (س. بلانشار، مراودۀ شخصی.). این نکته هم آشکار است که من در اینجا در پی تحلیل فکر برکسون در نتایج آن نیستم، بلکه تنها می‌خواهم الزاماتی را که از فکر او برمی‌خیزد و مستقیماً به نظریّۀ نظام‌های حیات‌گرای مربوط می‌شود، بکاوم.

ج – این متن را هم نقل می‌کنیم که از هانری لوفور است (ماتریالیسم دیالکتیک، انتشارات دانشگاهی پاریس، پاریس، ۱۹۴۹، صفحۀ ۹۲): “دیالکتیک، فارغ از آنکه بخواهد حرکت درونی فکر باشد، پیش از فکر، در هستی وجود داشته است. دیالکتیک بر فکر تسلّط دارد. برای این کار در‌آغاز ساده‌ترین شکل حرکت و انتزاعی‌ترین آن را تحلیل می‌کنیم؛ یعنی حرکت فکر را، آن فکری که کاملاً پیراسته باشد.با این کار ما کلّی‌ترین مقولات و توالی آنها را درمی‌یابیم. پس از این کار لازم است که این حرکت را به حرکت مشخّص مرتبط کنیم، یعنی به محتوای داده‌شده؛ اکنون به این واقعیّت آگاهی می‌یابیم که حرکت محتوا و هستی بر ما در قوانین دیالکتیک آشکار می‌شود. تضادهای فکر تنها از خود فکر نیست، از ناتوانایی آن یا از گسستگی دایم در آن نیست؛ این تضادها در محتوا هم سرچشمه دارد. توالی آنها به بیان حرکت کلّی محتوا می‌گراید و آن را تا سطح آگاهی و تفکّر بالا می‌برد.”

د – “ما سرانجام به این نتیجه می‌رسیم، که به شیوه‌ای، که بر دانشمندان آینده است تا آن را روشن کنند، گرمای تابیده در فضا باید ضرورتاً این امکان را داشته باشد تا به شکل دیگری از حرکت تبدیل شود، که ذیل آن از آن پس می‌تواند انباشته شود و دوباره فعّال شود. و از همین راه است که آن دشواری‌ اساسی در تبدیل دوبارۀ خورشید‌های مرده به سحابی‌های فروزان از میان می‌رود. {….}

“امّا چرخۀ این کار در زمان وفضا، هرچند بار که بخواهد تکرار شود، و با هر سرسختی بی‌رحمانه‌ای که بخواهد باشد، و هرچه شمار میلیون‌ها خورشید و زمینی باشد که زاییده می‌شود و می‌میرد، و هرقدر زمان این کار به‌درازا بکشد، تا اینکه در منظومه‌ای شمسی شرایط بر پیدایی حیات ارگانیک فراهم شود، حتّی اگر تنها بر روی یک سیّاره‌ باشد؛ و هرقدر بی‌شمار عدّۀ موجودات زنده‌ای باشد که باید درآغاز پدیدار شود و سپس نابود شود، پیش از آنکه از دل آنها حیواناتی با مغزی قادر به تفکّر پدید آیند، که آنها هم برای لمحه‌ای شرایط مناسب بر حیات خود را بیابند، تا آنکه به نوبۀ خود بی‌رحمانه نابود شوند، – ما یقین داریم که در همۀ این دگرگونی‌ها، مادّه، همواره مادّه باقی می‌ماند، که هیچ یک از خواص آن هرگز از دست نمی‌رود، و در نتیجه، اگر مادّه قرار باشد که روزی بر روی زمین نابود شود، با ضرورتی خدشه‌ناپذیر، شکوفایی عالی آن، یعنی ذهن متفکر، باید جای دیگری، در زمان دیگری، از مادّه پدیدار شود” انگلس، دیالکتیک طبیعت، ترجمۀ بوتیجلّی، انتشارات سوسیال، پاریس، ۱۹۵۲، صفحه‌های ۴۵-۴۶

* * * *

ژاک مونو. تصادف و ضرورت. سوی، ۱۹۷۰؛ فهرست مطالب:

فهرست مطالب:

پیشگفتار (ص ۹) ؛ بنگرید به: ژاک مونو: تصادف و ضرورت

فصل اوّل:  دربارۀ اشیاء غریب (ص ۱۷)

فصل دوم: حیات‌گرایی و جان‌گرایی (ص ۳۹)

فصل سوم: شیاطین ماکسول (ص ۶۵)

 فصل چهارم: سیبرنتیک میکروسکوپی (ص ۸۵)

فصل پنجم: هستی‌زایی مولکولی (ص ۱۰۹)

فصل ششم: ناوردایی و اختلال (ص ۱۳۱)

فصل هفتم: تکامل (ص ۱۵۳)

 فصل هشتم: مرز‌های کنونی (ص ۱۷۵)

 فصل نهم: ملکوت و ظلمت (ص ۲۰۱)؛ژاک مونو: ملکوت و ظلمت

ضمایم (ص ۲۲۷): ۱- ساختار پروتئین؛ ۲- اسیدهای نوکلئیکی؛ ۳- کد ژنتیک؛ ۴- دربارۀ معنای اصل دوم ترمودینامیک؛ و یا: ژاک مونو: در بارۀ معنای اصل دوم ترمودینامیک

(شمارۀ صفحه به نسخۀ فرانسوی کتاب باز می‌گردد)

* * * *

* – برای فهم بهتر بنگرید به: “دربارۀ اشیاء غریب”: ژاک مونو: تصادف و ضرورت

حسین نجفی‌زاده (نجفی زاده)، تهران، اسفند‌ماه ۱۳۹۲

————————————————————

related links: پیوندهای مرتبط

ژاک مونو: تصادف و ضرورت؛ مانفرد آیگن: تصادف و ضرورت؛ فون وایتسکر: اهمیّت علم؛ فیزیک اتمی و فلسفه؛

—————————————————–

Kurztitelaufnahme

Jacques Monod: le hasard et la nécessité: chapitre 2 : vitalismes etanimismes

ژاک مونو: تصادف و ضروزت. فصل دوم. حیات‌گرایی و جان‌گرایی

———————————————————————————————

© انتشار برگردان فارسی Jacques Monod: vitalismes et animismes ؛ ژاک مونو: حیات‌گرایی و جان‌گرایی. حسین نجفی‌زاده (نجفی زاده)، به سیاقی که در این وبگاه آمده، بدون اجازۀ کتبی از www.najafizadeh.ir  ممنوع است.

    Copyright 2013 by www.najafizadeh.ir All Rights Reserved©

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فون وایتسکر: جهان از نگاه فیزیک (نیلس بور: مبدع مدل اتمی)

فون وایتسکر. جهان از نگاه فیزیک. نیلس بور: مبدع مدل اتمی. هیرتسل، ۱۹۹۰

von Weizsäcker: zum Weltbild der Physik: Niels Bohr:  der Schöpfer des Atommodells

C.F. von Weizsäcker: Zum Weltbild der Physik

C.F. von Weizsäcker: zum Weltbild der Physik: Niels Bohr: der Schöpfer des Atommodells

برای دیدن نسخۀ اصلی، بنگرید به: http://sdrv.ms/Yz8tM

فون وایتسکر: جهان از نگاه فیزیک: نیلس بور: مبدع مدل اتمی

ص ۲۵۱

فون وایتسکر: نیلس بور: مبدع مدل اتمی

نیلس بور: مبدع مدل اتمی

C.F. von Weizsäcker: zum Weltbild der Physik: Niels Bohr: der Schöpfer des Atommodells

این نکته آشکار است که در بیست‌و‌پنج سال اوّل سدۀ ما دگرگونی‌‌‌ای در مفاهیم بنیادی فیزیک روی داده است، که از نظر اهمیّت آن را تنها با پیدایی فیزیک عصر جدید در سدۀ هفدهم می‌توان مقایسه کرد. چه کسی سبب این حرکت شد؟ اگر قرار باشد که به ذکر سه نام فقط بسنده کنیم، باید هم بی‌تردید از رادرفورد، اینشتین و بور نام ببریم. اینشتین با نظریّۀ نسبیّت شیوۀ نوینی در تفکّر نظری فیزیک گشود؛ رادرفورد راه را بر پژوهش تجربی اتم هموار کرد، و بور فهم نظری آن را به دست داد. فهم نظری اتم امّا تغییری را در بنیاد فکر ما دربارۀ طبیعت پدیدار کرد که هرچند نظریّۀ نسبیّت راه را بر آن هموار کرده بود، امّا بازهم با قاطعیّت بیشتری باید ادامه می‌یافت. آنچه که سبب می‌شود تا جایگاه بور در فیزیک سدۀ ما یکتا باشد، انباشت آن افکاری است که انگیزه‌ای شد تا او این دگرگونی را آگاهانه اجرا کند. و اگر از میان آن سه فیزیک‌دانی که نام بردیم، رادرفورد شاید قوی‌ترین، و  اینشتین باهوش‌ترین آنها باشد، امّا بور بیشترین ژرف‌‌نگری را داشت.

بور، که در هفتم اکتبر سال ۱۸۸۵ در کپنهاگ به دنیا آمد، پسر فیزیولوژیست دانمارکی به‌نامی بود. برادر او هم همان ریاضی‌دان صاحب‌نام، هارالد بور، است. زندگی دانشگاهی همان فضای خانوادگی بور بود. ” من در خانواده‌ای با زندگی فکری سرشاری بزرگ شدم، که در آن بحث‌های علمی در دستور کار روزانه بود. برای پدرم فرق چندانی میان کارهای علمی خودش و دلبستگی‌های پر‌حرارتش به همۀ مسائل زندگی بشری وجود نداشت”^a. و این عبارت هم خصیصۀ آن است. یا هر آنچه که از آن زندگی است در جریان تفکر علمی وارد می‌شود، یا آنکه تفکر به آن سرشاری زندگی رو می‌کند؟ میان این دو “چندان تفاوت زیادی نیست“. آگاهی به همبستگی با آنچه به‌ظاهر ناسازگار است ریشه‌ای عمیق در وجود بور دارد. او روزی در گفتگویی می‌گفت : “من باید همیشه هر دو طرف هر چیزی را ببینم”.

بور حتّی در فیزیک هم به دنبال آن است تا دو سنّت مجزّا ازهم را به یکدیگر بپیوندد: یکی سنّت فیزیک نظری آلمان را، که پیشتر با پلانک و اینشتین شکوفا شده بود، و دیگری سنّت فیزیک تجربی انگلیسی را، که او خود به‌عنوان همکار جوان رادرفورد، تحت تأثیر آن بود. در سال ۱۹۱۱ رادرفورد، با سادگی‌ای زیرکانه، بر اساس واقعیّات تجربی مدل اتمی خود را بنا نهاد، که در آن اتم‌ها در علم شیمی از هستۀ کوچک، سنگین، با بار الکتریکی مثبت، و پوسته‌ای مبهم با الکترون‌هایی با بار الکتریکی منفی درست شده است. الکترون‌ها هم باید تحت تأثیر جاذبۀ الکتریکی به دور هسته در گردش یاشد.

آموزش‌های نظری بور او را با این نتیجه رساند که چنین اتمی بر اساس فیزیک کلاسیک اصلاً نمی‌تواند قادر به ادامۀ وجود باشد. الکترون باید مدام نور از خود گسیل کند، به‌طوری‌که پس از زمانی کوتاه هم بر روی هسته خواهد افتاد. این واقعیّت بنیادین در شیمی، یعنی پایداری و یکسانی همۀ اتم‌های یک عنصر، با آنچه از فیزیک می‌دانستیم با این مدل اتمی در تضّاد بود. بور امّا برای اولیّن بار توان خود را به کار بست، تا به این دو شتاخت متناقض با یکدیگر به طور جدّی بپردازد. علم شیمی نباید در این راه قربانی می‌شد، امّا آن مدلی را هم که تجربه اتبات می‌کرد، نمی‌بایستی فدا کرد. بور سپس به این نتیجه رسید که قوانین فیزیک باید نادرست باشد که بر اساس آنها چنین اتمی قادر به ادامۀ حیات نیست. اینجا بود که به طرازی نو از فکر فیزیکی دست یافتیم. آنچه می‌بایستی بیابیم مدل‌های تازه نبود، بلکه قوانین تازۀ طبیعت بود. اینکه بور خود تا چه حدّ به این کار آگاه بود، از جملاتی که خود در بارۀ مدل اتمی در یکی از کارهایش نوشته است، برمی‌آید: ” پیش از آنکه بخواهم به نتیجه‌گیری برسم، می خواهم بگویم که امیدوارم آن چنان مقصود خود را به روشنی بیان کرده باشم که شما دریافته باشید که با چه تضادی به‌ناگاه مشاهدات ما با آن مجموعه‌ای از تصورّات تحسین‌برانگیز رودررو است که بدانها به‌درستی نام الکترودینامیک کلاسیک را می‌نهیم. امّا از سویی هم کوشیدم تا در شما این احساس را برانگیزم – و این کار را هم با ذکر آن نقیض می‌کنم- که شاید این کار هم ممکن باشد تا با گذشت زمان ارتباطی میان این تصورّات نو برقرار کنیم.”^b

بور مضمون همان چیزی را برمی‌گزیند که فرضیّۀ کوانتومی پلانک (۱۹۰۰) است، و اینشتین در سال ۱۹۰۶ آن را گسترش می‌دهد تا به وجود کوانتوم‌های نوری برسد.  پلانک آن را تاحدّ مدل فکری انتزاعی‌ای گسترش داد، و بور توانست همان را در مورد اتم، به معنای شناخته‌شده‌ای که رادرفورد و مکتب او می‌پنداشت، درعمل به کار بندد. در اینجا از ذکر جزئیّات صرف نظر می‌کنیم. اهمیّت اساسی ورود بور در این گسترش در نتایج فکر اوست. پلانک شخصی محتاط بود و چنین هم باقی ماند، امّا اینشتین در همان زمان هم یک انقلابی به شمار می‌آمد. پلانک با بی‌میلی آن شکاف عمیقی را پذیرفت که نظریّۀ او را از فیزیک کلاسیک جدا می‌کرد. او در همۀ عمر خود کوشید تا در این شکاف تنها تفاوت میان برخی فرضیّه‌ها را با  ماهیّت پدیده‌های طبیعی ببیند، و نه تفاوت با تصاویر بنیادین از ماهیّت آنها را. به همین سبب هم این بور بود که برای نسل جوان پیشتاز بود و نه پلانک. به‌عکس این دو اینشتین با شیردلی گامی نو برداشت و جهشی کرد. اینکه او به سرزمینی وارد شده بود، که با کلّ هم باید مرتبط باشد، که او اکنون آن را پشت سر نهاده است، برای او نگرانی‌ای برای زمان‌های پیش رو بود. این نکته که نور حرکتی موجی دارد، آن را از سدۀ نوزدهم می‌دانستیم، و اینشتین خود با کارش در فیزیک میدان در نظریّۀ نسبیّت عمومی آن را به‌حدّ کمال رسانده بود، به‌طوری‌که فیزیک میدان به تصوّر موجی چارچوب نظری مستحکمی ارائه داد. امّا اینشتین باز هم به سبب واقعیّات تجربی، جرأت به خرج داد تا در نظریّۀ کوانتومی نور، به تصوّر ذرّه‌ای از نور هم دوباره جانی تازه دهد. نور دیگر پدیده‌ای اکترومغناطیسی است. بور گاهی به شوخی می‌گفت: “هر وقت اینشتین برایم تلگرامی رادیویی می فرستد، او دیگر دلیلی قطعی بر این یافته است که نور کوانتوم نوری است، ولی همین واقعیّت آشکار که تلگرام به مقصد می‌رسد، نشان می‌دهد که نظریّۀ امواج الکترومغناطیسی درست است، و فکر اینشتین نادرست. “ بور در فکر نه محافظه کار بود و نه انقلابی، بلکه تنش میان واقعیّات به‌ظاهر متضّاد را همواره در خاطر نگاه می‌داشت تا آنکه آنها را در طراز نوین فکری بتواند باهم آشتی دهد. امّا آنچه که بیشتر از هرچیز مشخصّۀ اینشتین است این است که آن انقلابی سال ۱۹۰۶، بعدها به‌حدّی محافظه‌کار شد که از پذیرفتن نتایج قطعی بور اساساً سر یاز زد.

پربارترین سال‌های عمر بور از ۱۹۱۳ تا ۱۹۲۵ بود. او در این زمان با تحلیل یک‌سره و به‌کارگیری بی‌وقفۀ فکر خود به انبوهی از مصالح تجربی، اصول نظریّۀ خود را هرچه بیشتر می‌کاوید. آنچه که چراغ پیش‌روی او در این کار بود، همان “اصل تناظر” بود. فیزیکی نو باید بنا نهاده می‌شد، امّا همین فیزیک باید برابری نزدیکی هم با آن چیزی می‌داشت که در فیزیک کلاسیک استوار بود، که در آن همۀ آزمایش‌ها را، همۀ تجربه‌ها را می‌توان تشریح کرد. بور امّا در این راه به صورتبندی نهایی ریاضی نظریّۀ جدید، یعنی “مکانیک کوانتومی”، دست نیافت. این کامیابی در سال‌های ۱۹۲۴ تا ۱۹۲۶ از سویی نصیب هایزنبرگ، و از سویی دیگر دوبروی و شرودینگر شد. هم در اینجاست که با مرزهای تیزبینی بور رودررو می شویم. بور به‌عکس بسیاری از شاگردانش آن قدرت یا خلاِقیّت ریاضی را نداشت. اوهم به‌روشنی می‌اندیشد و هم مفهومی، امّا درواقع تفکّر ریاضی ندارد. شاگردانش گاه به مزاح می‌گفتند: او فقط دو نشانۀ ریاضی را می‌شناسد: << و ≈ (a≪b، یعنی “a خیلی کوچک‌تر از b است”، و a≈b، یعنی a” تقریباً مساوی با b است”). او مانند خیلی از فیزیک‌دان‌‌های ریاضی‌دان هم چندان سررشته‌ای از موسیقی نداشت، امّا از نقّاشی چیز زیادی می‌دانست. من خودم یک‌بار او را دیدم که چرخ‌دنده‌ای از چوب می‌تراشید که بسیار زیبا بود و بسیار خوب کار شده بود. سهم او امّا در پیدایی مکانیک کوانتومی بیش از هرکس دیگری است؛ گرچه دیگران به پرسش‌هایی که مطرح می‌شد آسان‌تر از او پاسخ می‌دادند، امّا هم او بود که به آنها پیش از هرکس دیگر پرسیدن را آموخته بود.

کار او در آنکه بنیادی اسنوارتر بنا نهد، در تفسیر او از مکانیک کوانتومی، یعنی در مفهوم مکملیّت محقّق شد (۱۹۲۷). در این تفسیر نه مفهوم ذرّه به‌کناری نهاده می‌شود و نه مفهوم موج، زیراکه این دو هر کدام تجاربی واقعی را تشریح می‌کند. حتّی تضاد میان این دو هم نمی‌تواند مرتفع شود. این دو یکدیگر را کامل می‌کند، درعین حال که بایکدیگر در تضاد است. این دو تصاویری مکمّلی از یک رویداد است. بور با این مفهوم توانست فهم اولیّۀ خود را از وابسته‌بودن متضادها با یکدیگر، خود در فیزیک به کار گیرد. آنچه را که او خود در توضیح مفهوم مکملیّت گفته است، اینجا نقل می‌کنم: “درضمن هدف ما این است تا با این حرف‌های زیبا تا آنجا که ممکن است از تکرار آن دلایل کلّی پرهیز کنیم، ویا آنکه یک‌سره آن دشواری‌هایی را به‌خاطر آوریم، که آن‌چنان‌که پیشتر یادآوری کردم، از این برمی‌خیزد که همۀ حرف‌های معمول ما در زبان از صورت‌های معمول نگرش ما متأثّر است، که از منظر آنها وجود کوانتوم کنش امری خلاف عقل است. درپی چنین وضعی حتّی کلماتی مانند بودن و دانستن معنای اصلی خود را از دست می‌دهند. مثالی گیرا بر ابهام در استفادۀ زبانی دربارۀ آنچه که گفتیم، این گفته است که با آن از ناکامی در تشریح علّی بگوییم، زیراکه از انتخاب آزاد در طبیعت حرف می‌زنیم. امِّا حقیقت این است که این چنین گفته‌ای تصوّری از انتخابگری بیرونی را الزام می‌کند که استفاده از کلمۀ طبیعت خود آن را نفی می‌کند. ما در اینجا در برابر خصیصه‌ای در مسئلۀ شناخت قرار داریم. و ما هم باید این نکته را بر خود روشن کنیم که ما سرانجام به دلیل ماهیّت چیزها همواره وابسته به این امریم که خود را از راه مجموعه‌ای از کلمات بیان کنیم، که آنها را بدون آنکه به‌شیوه‌ای تحلیل کرده باشیم، به کار می‌گیریم^c.”

امّا شاید اینجا بجا باشد تا چند کلمه‌ای هم در بارۀ سبک و شخص خود بور بگوییم. حفظ توازن پیچیدۀ آن دوره‌ها، احتیاط در انتخاب صورت و شهامت در کار، او را از هر فیزیک‌دان دیگری بی‌شک متمایز می‌کند. این نکته را هم همگان می‌دانند که بیان شفاهی ازقضا نقطۀ قوّت او نیست. امّا گاه هم ضعف‌ها نشان از دیگر توانمندی‌های یک شخص دارد. بور هرگاه سخن آغاز می‌کرد، قواعد آکوستیک را هم،دستور زبان را هم و منطق را هم، آن‌چنان‌که همگان می‌گویند، از یاد می‌برد. با صدایی آرام، بریده‌بریده، و با تکرار، آن چیزی را می‌گفت که همگان می‌دانستند، و وقتی هم که چیزی را که درواقع مهمّ بود، می‌گفت، دستانش را جلوی دهانش می‌گرفت. آن که به حرف‌زدن بور گوش داده باشد، نمی‌تواند چنین احساسی دربارۀ او نداشته باشد. به‌نظر می رسید که او با چنین دودلی‌ای در حرف‌زدن، می‌خواهد بگوید: ” اصلاً چطور باید حرف زد، زیراکه هر کلمه‌ای خود نوعی مبالغه است، به نوعی نادرست است؟ امّا بازهم ناگزیر به حرف‌زدنیم، زیراکه باید چنین کنیم.”

بور مفهوم مکملیّت را در زیست‌شناسی، روان‌شناسی، و در پرسش‌های فلسفی به‌کار گرفت، زیراکه این پرسش‌ها پیش از فیزیک اتمی هم مدّت‌ها صورت فکری طبیعی به‌حساب می‌آمد. او به‌ وجود رابطه‌ای مکمّلی میان فهم از زندگی به‌عنوان زندگی و تحلیل فیزیکی خود گمان می‌برد. او از رابطۀ مکمّلی میان فهم مستقیم از یک کلمه و تعریف دقیق از آن حرف می زد. نوشته‌ای از او با این عبارات پایان می‌یابد: “شاید عذر یک فیزیک‌دان برای پرداختن به چنین پرسش‌هایی این واقعیّت باشد، که وضع جدید حاضر در فیزیک به روشنی یادآور این حقیقت کهن است که ما در نمایشامۀ بزرگ هستی، هم تماشاگریم و هم شرکت‌کنده.”^dبه‌نقل از یک برنامۀ رادیویی برای بچّه‌های دبستانی، بور می‌گوید: “ما نیازمند آنیم تا تنها به شیوۀ مکملّی بیاندیشیم، که ما در آن از کلماتی مانند “فکر” و “احساس” استفاده می‌کنیم، تا آن وضعی را تشریح کنیم که در آن هر کسی در عمل قرار می‌گیرد. این حرف‌ها به‌درستی به وجوهی از تجربه‌های درونی ما باز می‌گردد، که درعین‌حال که مهم است، یکدیگر را هم به این معنا نفی می‌کند که گرم‌ترین احساسات ما هرگاه بخواهیم آن‌ها را به زبان  تفکر منطقی سرد بیان کنیم، معنای خود را به‌طور کامل از دست می‌دهد. همین روابط در زندگی با دیگر انسان‌ها دیده می‌شود، جایی که از استفاده از هیچ یک از کلماتی مانند “انصاف” و “مهربانی” بی‌نیاز نیستیم. هر نوجوانی می‌داند که چقدر “بازی منصفانه” در بازی و در ورزش اهمیّت دارد، و تا چه‌حدّ احترام به خود را از دست می‌دهد، اگر نکوشد تا دربرابر دیگران به انصاف رفتار کند. امّا درعین‌حال این نکته هم باید یر ما روشن باشد که استفاده از مفهوم عدالت، در نتایج فرجامینش، مهربانی را کنار می‌زند، درحالی‌که پدرومادر، خواهروبرادر و دوستانمان از ما انتظار مهربانی دارند^e.” در کتاب عهدعتیق ( زیراکه هزار سال در نظر تو متل دیروز است که گذشته باشد.^الف) و در ادیان شرق او دوباره آن دانایی را می یابد که او خود آن را در شکل مکملیّت می‌نماید. امّا باز هم آگاهی به جلو می‌آید تا دریابیم که تا چه‌حدّ گفتن چنین چیزهایی دشوار است و فلسفۀ حقیقی با شناخت از این دشواری‌ها آغاز می‌شود. ” در مورد بخش نه‌چندان کوچک آثار فلسفی، و نه از آن بخشی که دست‌کم به‌ظاهر به‌چشم می‌آید و خود را ناگزیر به ما می‌نمایاند، این نکته درست است که این بخش تا ریشۀ مسائل پیش نمی‌رود، یعنی آن مسائلی که در اساس با محدودیّت‌های ابزار بیان رودررو است. شاید از باب شوخی هوس کنیم که مثلاً بگوییم که هرچه کمتر دشواری‌های مسائل را بشناسیم، این کار هم آسان‌تر است تا از باب فلسفۀ عمومی دربارۀ آنها بنویسیم. و شاید این نکته هم تصادفی نباشد که شخصی چون سقراط، که همۀ زندگیش رامی‌شناسیم، مانند آنچه که از افلاطون می‌دانیم، که هرگز در این پیکار درنگ نکرد تا از راه آزمون توانایی ابزارهای بیان، درصدد یافتن هماهنگی میان محتوا و صورت برآید، حتّی یک سطر هم از خود برجای نگذاشته باشد^f.”

فیزیک برای بور اشتهار آورد و اشتهار هم برایش وظایف گوناگون، که او بدانها از دل‌وجان پیمان داشت. مؤسّسۀ فیزیک نظری کپنهاگ در سال‌های بیست مرکز گرد‌آمدن فیزیک‌دان‌های نظری از سراسر دنیا بود. هیچ کس مانند بور نمی‌توانست این کار را بکند که مکتبی بنا نهد که در آن همۀ آن خصلت‌هایی کم باشد که باید مشخصّۀ رئیس چنین مدرسه‌ای باشد: استعداد آموزش، و اقتدار. برای بسیاری چنین بود: کسی نمی‌فهمید که او چه می‌گوید، امّا همه هم از دیدن او شاد می‌شدند، به او لبخند می زدند و او را دوست داشتند. و وقتی هم کسی پس از چند سال مؤسّسۀ او را ترک می‌کرد، می‌دانست که دربارۀ فیزیک آن چیزی را می‌داند که پیشتر نمی‌دانسته است، و به‌هیچ صورت دیگر هم نمی‌توانسته است یاد گرفته باشد. او سرانجام به منزل افتخاری خود کوچ کرد، که دانمارک برای همۀ عمر در اختیار مهم‌ترین شهروندان خود قرار می‌دهد. تنش‌های فکری جانکاه را طبیعت سالمی می‌کاست که ما را احاطه کرده بود، مهربانی‌ای که هرکس در پذیرایی گرم همسر بور درمی‌یافت، درجمع فرزندانی که در آنجا زندگی می‌کردند، در باغ، در ساحل، که پاروزنان، یا با اسکی به همراه او باز می‌گشتند.

دگرگونی‌ ناسیونال-سوسیالیسم در آلمان سبب شد تا بسیاری از دانشمندان جوان وسیلۀ معیشت خود را از دست بدهند. بور از آن کسانی بود که زودتر از همه و با پشتکاری بیش از همه به کار به سرمنزل رسیدن این مهاجرین می‌پرداخت. او خود پس از آنکه آلمان کشورش را اشغال کرد، متحملّ دردهایی شد. و چون از طرف مادری یهودی تبار بود، ناگزیر شد تا در شبی در ماه نوامبر ۱۹۴۳ با قایق از راه ارسوند^ب به سوئد بگریزد. در پروازی پرماجرا او را به انگلستان بردند و از آنجا هم او راهی آمریکا شد. هم در اینجا بود که کار بر روی بمب اتمی آغاز شده بود. زمان از حرکت باز ایستاد، آن هنگام که فیزیک‌دان‌ها می‌خواستند خانواده‌ای صلح‌دوست از “دوستان حقیقت” باشند. مسئولیّتی که در حقیقت از طاقت هر انسانی خارج بود، اکنون بر دوش آنها بود. هرجا که بور بدان عزم داشت، برای دانشمندان همانجا مرجعیّت اخلاقی طبیعی بود. او با دولتمردان پرنفوذ مراوده داشت و همۀ شور خود را به‌کار می‌گرفت تا از قدرت، نظم، و از نظم، تفاهم برخیزد^g. برای داوری دربارۀ جزئیّات و کامیابی او در این اقدام‌ها، امروز هنوز بسیار زود است.

نیلس بور پس از جنگ به دانمارک بازگشت و دوباره مدیریّت مؤسّسۀ خود را بر عهده گرفت. او بیش از هرچیز به فیزیک هسته‌ای می‌پردازد؛ در آنچه که به امور بین‌الملل مرتبط است و به کشورش، او همیشه مانند گذشته دخیل است.  پایان صفحۀ ۲۵۷

——————————————-

a- Poul Vinding: Gespräch mit Niels Bohr. Kopenhagen, Berlingske Aftenavis. 2.10. 1935

b- Niels Bohr: Drei Aufsätze über Spektren und Atombau (Braunschweig 1922) S. 19

c- Niels Bohr: Atomtheorie und Naturbeschreibung (Berlin 1931), S. 12/13

d- Niels Bohr: Atomtheorie und Naturbeschreibung (Berlin 1931), S. 77

e- Niels Bohr: Die Atome und unsere Erkenntnis. Vortrag gehalten am 1. 4. 1949 im dänischen Schulfunk Kopenhangen, Berlingske Tidende 2. 4. 1949

f- Poul Vinding: Gespräche mit Niels Bohr. Kopenhagen, Berlingske Aftenavis , 2. 10. 1935

g- Niels Bohr: Open Letter to the United Nations, Kopenhagen 1950

الف- مزمور نودم: ۹۰:۴؛ ب- تلفظّ دانمارکی آن در فارسی وارد نشده است (ارسوند= سوئدی).

—————————————————————————

 فهرست مطالب: فون وایتسکر: جهان از نگاه فیزیک، هیرتسل، ۱۹۹۰

فیزیک دوران ما و جهان از نگاه فیزیک، ص ۱۱؛ نظریّۀ اتمی در فیزیک جدید، ص ۳۳؛ تأثیر قانون پایستگی انرژی در فیزیک، ص ۵۱؛ رابطۀ مکانیک کوانتومی با فلسفۀ کانت، ص ۸۰؛ بی‌پایانی جهان، ص ۱۱۸؛ قانون طبیعت و عدل الهی، ص ۱۵۸؛ تجربه، ص ۱۶۹؛ علم ما را به کجا می‌برد؟ ص ۱۸۴؛ اینشتین و بور، ص ۲۰۰؛ پیوستگی و امکان، ص ۲۱۱؛ تأملّاتی در بارۀ جام‌بتیستا ویکو، ص ۲۴۰؛ ؛ روابط فیزیک نظری با تفکّر هایدگر، ص ۲۴۳؛  هنر انتزاعی، ص ۲۴۶؛  نیلس بور: مبدع مدل اتمی، ص ۲۵۱؛ دنیوی کردن و علم، ص ۲۵۸؛ اهمیّت منطق در علم، ص ۲۶۶؛  مکملیّت و منطق، ص ۲۸۱؛ مکملیّت، ص ۳۲۲؛ مؤخّره، ص ۳۶۷؛ ملاحظات، ص ۳۷۵ (فهرست ناتمام)

* * * *

حسین نجفی‌زاده(نجفی زاده)، تهران، بهمن‌ماه ۱۳۹۲

————————————————————————-

Kurztitelaufnahme

C.F. von Weizsäcker: zum Weltbild der Physik: Niels Bohr: der Schöpfer des Atommodells

فون وایتسکر: جهان از نگاه فیزیک (نیلس بور: مبدع مدل اتمی)، هیرتسل، ۱۹۹۰

—————————————————————–

Related Links: پیوندهای مرتبط

• ورنر هایزنبرگ: آن سوی مرزها؛ورنر هایزنبرگ: فیزیک و فلسفه؛ ورنر هایزنبرگ: جزء و کلّ؛ژاک مونو: تصادف و ضرورت؛مانفرد آیگن: تصادف و ضرورت؛هانس کونگ: سرآغاز همه چیز؛فون وایتسکر: اهمیّت علم؛ لویی دوبروی: آیا فیزیک کوانتومی علّت‌ناگرا می‌ماند؟؛ورنر هایزنبرگ: آن سوی مرزها؛ ورنر هایزنبرگ: آن سوی مرزها (مفهوم نظریّۀ کامل در علم جدید)؛ ائه بور: پیشگفتار بر نیلس بور: مجموعۀ آثار (۲)؛ ف‍ی‍زی‍ک‌ ات‍م‍ی‌ و ش‍ن‍اخ‍ت‌ ب‍ش‍ری‌

———————————–

© انتشار برگردان فارسی:  C. F. von Weizsäcker: Zum Weltbild der Physik: Niels Bohr: der Schöpfer des Atommodells کارل فریدریش فون وایتسکر. جهان از نگاه فیزیک (نیلس بور: مبدع مدل اتمی). حسین نجفی‌زاده (نجفی زاده)، به سیاقی که در این وبگاه آمده، بدون اجازۀ کتبی از www.najafizadeh.ir ممنوع است.

           Copyright 2013 by www.najafizadeh.ir All Rights Reserved©