توماس کوهن: مفاهیم مختلف علّت در تکامل فیزیک
توماس کوهن: مفاهیم مختلف علّت در تکامل فیزیک
Thomas Kuhn: die Entstehung des Neuen: Studien zur Struktur der Wissenschaftsgeschichte: herausgegeben von Lorenz Krüger, Suhrkamp, 1978
Thomas Kuhn: Verschiedene Begriffe der Ursache in der Entwicklung der Physik
توماس کوهن: پیدایی نو. مفاهیم مختلف علّت در تکامل فیزیک. ویراستۀ لورنتس کروگر. زورکامپ، ۱۹۷۸، (نسخۀ فارسی)، www.najafizadeh.ir
Thomas Kuhn: Die Entstehung des Neuen: Studien zur Struktur der … – Suhrkamp
(برای دیدن نسخۀ اصلی، بنگرید به:) http://sdrv.ms/Yz8tM
توماس کوهن: پیدایی نو: بخش اوّل، فصل دوم، صفحۀ ۷۲
توماس کوهن: پیدایی نو (مفاهیم مختلف علّت در تکامل فیزیک)
Thomas Kuhn: die Entstehung des Neuen
Thomas Kuhn: Verschiedene Begriffe der Ursache in der Entwicklung der Physik
توماس کوهن: مفاهیم مختلف علّت در تکامل فیزیک
چرا از مورّخ علم دعوت می‌کنیم تا دربرابر جمع روان‌شناسان کودک دربارۀ تکامل مفاهیم علّیت در فیزیک سخنرانی کند؟ این پاسخ بر هر کسی که با پژوهش‌های ژان پیاژه آشناست، از همان آغاز روشن است.مطالعات دقیق او از تصوّر کودک از فضا، زمان، حرکت یا جهان به‌طور عامّ، بارها برابری‌های چشمگیری را با تصوّرات دانشمندان زمان‌های پیشین، که آنها را دیگر بالغ می‌انگاریم، آشکار کرده است. و اگر چنین برابری‌هایی هم با مفهوم علّت وجود داشته باشد، در آن صورت پژوهش‌های آنها، هم برای روان‌شناسان اهمّیت دارد و هم برای تاریخ‌نویسان.
امّا شاید پاسخ دیگری هم باشد که بیشتر جنبۀ شخصی داشته باشد که هم دربارۀ مورّخی چون من مصداق دارد و هم دربارۀ روان‌شناسان کودک این جمع. نزدیک به بیست سال پیش اهمیّت نظری تاریخ علم و مطالعات ژان پیاژه در روان‌شناسی را هردو باهم دریافتم. از آن زمان تاکنون هم، هردوی آنها، چه در کارهایم و چه در فکرم، تأثیر بسیار بریکدیگر گذاشته است. بخشی از دانش خود در این باره هم، که چگونه می‌توان پرسشی بر دانشمندانی مطرح کرد که دیگر درمیان ما نیستند، من از پرسش و پاسخ‌هایی آموختم که پیاژه آنها را در مورد کودکانی که هنوز در میان ما هستند انجام داده است. به‌خوبی به یاد دارم که چه اهمیّتی این تأثیر بر اوّلین دیدارم با الکساندر کواره* داشت، که بیش از هر تاریخ‌دان دیگری استاد استادان من در این رشته بوده است. در آن دیدار به او گفتم که من از کودکان پیاژه فهم فیزیک ارسطو را آموختم. کواره هم چنین پاسخ داد که او هم کودکان پیاژه را با فیزیک ارسطو فهم کرده است – و همین هم مهر تأییدی بر این فکر بود که چیزی مهمّ آموخته‌ام. حتّی در حوزه‌ای مانند علیّت، که شاید دربارۀ آن امروز همگی هم کاملاً اتّفاق نظر نداشته باشیم، تأثیر پیاژه را، که هیچ‌گاه از خاطرم بیرون نخواهد رفت، با سربلندی به یاد می‌آورم.
مورّخ فیزیک، امّا اگر بخواهد در تحلیل مفهوم علّت کامیاب شود، به‌گمان من نباید دو وجه خویشاوند باهم این مفهوم را بایکدیگر اشتباه کند. ذیل این دو وجه، این مفهوم از بیشتر دیگر مفاهیمی متمایز است که او به‌طور معمول به آنها می‌پردازد. مورّخ در این کار، به‌مانند تحلیل دیگر مفاهیم، باید کار خود را درابتدا با کاربرد‌هایی از واژه‌هایی مانند “علّت” و “به‌این علّت که”* شروع کند که در گفت‌و‌گوها و نوشته‌های عالم دیده می‌شود. امّا برخلاف واژه‌هایی که مفاهیمی مانند مکان، حرکت، وزن، زمان، و چیزهای دیگر را بیان می‌کند، این واژه‌ها به‌صورتی منظّم در اظهار نظرهای علمی پدیدار نمی‌شود، بلکه در برخی از آنها دیده می‌شود. امّا شاید هم چندان بی‌میل نباشیم، تا درپی بحثی از منظری دیگر هم، بگوییم که کلمۀ “علّت” اساساً در ماوراء‌علم پدیدار می‌شود، و نه در واژگان علمی فیزیک‌دان.
امّا این هم به این معنا نیست که مفهوم علّت به‌نسبت دیگر مفاهیم رایج، مانند مکان، نیرو، و حرکت، اهمیّت کمتری دارد. امّا همین نکته به این معنا هم هست که روش‌های تحلیل که در این کار بدانها نیازمندیم، در هردو کاملاً یکسان نیست. در تحلیل مفهوم علّت مورّخ یا فیلسوف باید بسیار دقیق‌تر از هر وقت دیگر به سایه‌روشن‌های ظریف میان کلمات و رفتار آنها در زبان توجّه کند. مورّخ نه‌تنها باید به بسامد کلماتی مانند “علّت” توجّه کند، بلکه به شرایط ویژه‌ای هم، که ذیل آنها چنین کلماتی به‌کار می‌رود، با دقّت بنگرد. امّا او باید به‌عکس هم، جنبه‌های اساسی تحلیل خود را بر کشف آن روابطی استوار کند، که هرچند به‌ظاهر علّتی بر آنها فراهم آمده است، امّا در آنها کلماتی هم نمایان نمی‌شود تا دلالت بر آن کند که چه بخشی از آن گفته‌ها به علّت باز می‌گردد. و پیش از آنکه این تحلیلگر ما، که به این شیوۀ کار می‌پردازد، فراغت یابد، شاید به‌احتمال دریابد که مفهوم علّت در قیاس با مثلاً مفهوم مکان، اجزاء ماهوی دیگری دارد که مرتبط با زبان و روان‌شناسی گروهی است.
این وجه از تحلیل مفاهیم علّی با وجه ثانوی دیگری از آن پیوند نزدیک دارد، که پیاژه از همان آغاز این همایش بر آن تأکید داشت. چنانچه او می‌گفت، ما باید به مفهوم علّت از دو منظر بنگریم؛ یکی از منظر محدود و دیگری از منظر وسیع. مفهوم محدود به گمانم از مفهومی نتیجه می‌شود که به مفهوم من اصلی عملگری فعّال باز می‌گردد که بر چیزی فشار وارد می‌کند، یا چیزی را به‌سوی خود می‌کشد، نیرویی یا اثری اعمال می‌کند. و این هم به‌درستی همان مفهوم ارسطویی علّت فاعلی است که اهمیّت اساسی آن درآغاز در سدۀ هفدهم در تحلیل مسائل برخورد پدیدار شد. مفهوم وسیع امّا در نگاه آغازین هم کاملاً چیز دیگری است. پیاژه این مفهوم را، مفهوم کلّی تبیین می‌داند. تشریح علّت یا علل یک رویداد، یعنی بیان اینکه چرا آن رویداد واقع می‌شود. علل در توضیح فیزیکی پدیدار می‌شود، و توضیح فیزیکی هم به‌طور عام به‌گونه‌ای علّی است. پس اگر تا اینجا را قبول داریم، دوباره هم خود را دربرابر ذهنیّت ماهوی آن معیارهایی می‌یابیم که شاخصی بر مفهوم علّت است. مورّخ و روان‌شناس هردو هم کاملاً آگاهند که سلسه‌ای از واژه‌ها که در مرحله‌ای از تکامل فیزیک یا تکامل کودک، توضیحی به‌حساب می‌آید، در تشریح مرحلۀ دیگری، می‌تواند تنها سبب طرح پرسش‌های دیگری شود. آیا وقتی می‌گوییم که سیب از درخت به سبب جاذبۀ گرانشی زمین می‌افتد، همین‌قدر کافی است، یا آنکه باید همین جاذبۀ گرانشی را هم توضیح دهیم، پیش از آنکه پرسش خود را به آخر برسانیم؟ مسلّم است که یک ساختار قیاسی معیّن می‌تواند شرط لازم استفاده از توضیحی علّی باشد، امّا همین ساختار، شرطی کافی بر آن نیست. اگر بخواهیم علّیت را تحلیل کنیم، باید هم بتوانیم پس از برخی از پاسخ‌های خاصّ پرسشی مطرح کنیم– صرف نظر از مواردی که بدانها ناگزیریم-، تا آن سلسه از پرسش‌ها دربارۀ علیّت، که یکی در پس دیگری می‌آید، به سرانجامی برسد.
وجود هم‌زمان دو معنا از مفهوم علّت، مسئلۀ دیگری را هم باقوّت برمی‌انگیزد، که در بالا به‌اجمال بدان اشاره کردیم. مفهوم محدود را، دست‌کم جزئاً به دلایل تاریخی، بیشتر مفهوم اساسی می‌نامیم، و مفهوم وسیع را، مفهومی که غالباً قهراً با آن سازوار شده است. تبیین‌های علّی در معنای محدود همواره حالتی فاعلی و حالتی منفعل، علّتی را و معلولی را، همراه می‌آورد. امّا رویدادهای طبیعی را می‌توان طور دیگری هم توضیح داد – ما هم ذیلاً چند نمونه را بررسی می‌کنیم. در این رویدادها نمی‌توان هیچ رویداد پیشینی‌ای را، یا هیچ پدیده‌ای را، و هیچ عمل‌گر فعّالی را علّت نامید. این کار نفعی به بار نمی‌آورد (هرچند که تعرّضی به زبان هم هست) که این چنین تبییناتی را غیرعلّی بنامیم. چنین تبییناتی هیچ‌چیز کم ندارد تا بر آنها بیفزاییم و سپس هم آن افزودۀ خود را علّت مفقوده بنامیم. حتّی این پرسش‌ها را هم نمی‌توانیم غیرعلّی بنامیم: در شرایط دیگری شاید این پرسش‌ها، پاسخی علّی به معنای محدود را برمی‌انگیخت. و شاید اصلاً آنجایی هم که می‌توانیم مرزی میان تبیینات علّی و غیرعلّی رویدادهای طبیعی ترسیم کنیم، در آنجا هم آن مرز وابسته به ظرافت‌هایی باشد که برای ما در اینجا اهمیّتی ندارد. و افزون بر آن، این کار چندان هم معنایی ندارد تا این تبیینات را از نظر زبانی یا ریاضی به صورتی بیاراییم، که ذیل آن صورت، وضع پیشین، علّتی را بر ما آشکار کند. و این هم محتمل است که روزی این تغییر صورت با روش‌هایی که برآمده از تیزبینی است، عملی شود. و همچنان که، در آنچه که بونگه* در سخنرانی خود ارائه کرد، دیدیم، چنین کاری عموماً به اینجا می‌انجامد که بیانی، که صورت آن را تغییر داده‌ایم، دیگر قدرت تبیین هیچ‌چیز را نداشته باشد.
۲
خلاصه‌ای از گرتۀ چهار مرحلۀ اصلی در تکامل مفهوم علّت در فیزیک، هم آنچه را که گفتیم باید بر مستنداتی استوار کند و هم درعین‌حال به آن ژرفای بیشتری دهد. این خلاصه راه را هم بر نتایج کلّی‌تری هموار می‌کند. آنچه در فیزیک تا حدود سال‌های ۱۶۰۰ حکم می‌راند، همان سنّت ارسطویی بود. این نکته دربارۀ تحلیل علّیت هم مصداق دارد. از این تحلیل ارسطویی مدّت‌ها بعد هم استفاده کردیم، درحالی‌که پیشتر فیزیک ارسطویی را کنار گذاشته بودیم. به‌همین سبب است که ما هم درآغاز جداگانه به بررسی آن می‌پردازیم. به نظر ارسطو، هر تغییری، و از آن‌جمله پیدایش، چهار علّت دارد: مادّی، فاعلی، صوری، و غایی. این چهار علّت به همۀ آن پرسشهایی به‌طور مبسوط پاسخ می‌داد که ممکن بود دربارۀ توضیح تغییر مطرح کنیم. برای مثال مجسّمه‌ای را درنظر می‌گیریم. علّت مادی وجودی آن مجسمّه همان سنگ مرمر است؛ علّت فاعلی آن نیرویی است که پیکرتراش با ابزارهای خود بر آن اعمال کرده است؛ علّت صوری آن، همان شکل آرمانی شیء پایان‌یافته است، که پیکرتراش ازآغاز در سر داشت؛ و علّت غایی آنهم همان افزایش شمار پیکره‌های زیبایی است که شهروندان جامعۀ یونانی پیش رو داشتند.
در اصول، هر تغییری هر چهار نوع علّت را درخود دارد. امّا در عمل می‌بینیم که در تبیین حوزه‌های مختلف، علّت‌های کاملاً متفاوتی را فرا می‌خوانیم. ارسطوییان عموماً در فیزیک از دو علّت بهره می‌گیرند، که یکی علّت صوری است و دیگری علّت غایی. این دو علّت امّا به‌طور منظّم هم درهم می‌آمیزد. تغییرات قهری که نظم طبیعی جهان را برهم می‌زد، مسلّماً از شمار علل فاعلی، مانند کشش و فشار، بود. امّا بر چنین تغییراتی دیگر توضیحی نداشتیم، و به‌همین سبب هم از چارچوب فیزیک بیرون بود. آنچه بدان می‌پرداختیم، حفظ و بازگردانی آن نظم طبیعی بود؛ و این کار هم تنها وابسته به علّت صوری بود. بنابراین، سنگ به سوی مرکز جهان می‌افتد، زیرا که ماهیّت سنگ و صورت سنگ تنها در این موقعیّت می‌توانست کاملاً محقّق شود.آتش هم به بالا و اطراف به همین سبب زبانه می‌کشد. و ماهیّت جرم سماوی هم اینگونه محقّق می‌شود که این جرم منظمّاً و بی‌وقفه در گردش در مدار خود باشد.
تبییناتی از این گونه، در سدۀ هفدهم، بیشازپیش منطقاً معیوب به نظر می‌رسید، به لفّاظی صرف می‌مانست، به تکرارمعلوم می‌مانست. چنین نظری امروز هم هنوز به‌قوّت خود باقی است. آن پزشک نمایشنامۀ مولیر، که این خاصیّت تریاک در خواب‌کردن انسان را با “قدرت خواب‌کنندگی” آن توضیح می‌داد، امروز هم هنوز نمونه‌ای بارز بر مضحکه است. استهزاء دکتر مولیر تأثیر خود را برجای گذاشت، و در سدۀ هفدهم هم همیشه انگیزه‌ای بر استهزاء وجود داشت. امّا، علی‌رغم آنچه گفتیم، چنین تبییناتی از نظر منطقی به‌هیچ‌وجه نادرست نیست. ارسطوییان، مانند دیگران، می‌پنداشتند تا آنجاکه می‌توان حوزۀ نسبتاً بزرگی از پدیده‌های طبیعی را به کمک شمار کم‌وبیش اندکی از صورت توضیح داد، چنین توضیحاتی کاملاً رضایت‌بخش است. چنین توضیحاتی امّا زمانی تکرارمعلوم به نظر می‌آید که هر پدیدۀ معیّنی ما را ملزم به ابداع صورت خاصّ خود آن پدیده کند. هم‌امروز هم تبییناتی کاملاً یکسان در بسیاری از حوزه‌های علوم اجتماعی به‌آسانی دیده می‌شود. اگر اینها امروز توانی کمتر از آن دارند، که از آنها انتظار می‌رود، دشواری آنها در منطق آنها نیست، بلکه در صورت‌هایی است که به‌کار می‌گیرند. امّا اندکی بعد هم نشان خواهم داد که تبیین صوری، امروزه در فیزیک کارایی بسیار خوبی دارد.
تبیین صوری امّا در سدۀ هفدهم و هجدهم اهمیّت چندانی نداشت. پس از گالیله و کپلر، که به قانونمندی‌های سادۀ ریاضی چون علّت‌های صوری‌ای می‌نگریستند، که دیگر نیازی به توضیح بیشتر ندارد، هر تبیینی، دیگر باید مکانیکی می‌بود. تنها صورت‌های پذیرفته‌شده، همان شکل و مکان نهایی ذرّات مادّه بود. هر تغییری در مادّه را، چه در مکان و چه در کیفیّتی از آن، مانند رنگ یا دما را، باید نتیجۀ کنش‌های فیزیکی گروهی از ذرّات بر دستۀ دیگر می‌دانستیم. برای مثال، دکارت وزن اجسام را به سبب کنش ذرّات اتر بر سطح بیرونی آنها می‌دانست. علّت‌های فاعلی ارسطو، مانند فشار و کشش، در توضیح تغییرات، اکنون دیگر در پیش‌زمینۀ تشریح می‌آمد. حتّی کار نیوتون، که هگمان چنین می‌انگاشتند که کنش‌های غیرمکانیکی میان ذرّات را مجاز می‌شمرد، نتوانست کمک چندانی به این کار کند تا علّت فاعلی را به‌پس براند. امّا کار نیوتون توانست به نظر صرفاً مکانیکی پایان دهد، و به همین سبب هم آن کسانی به نیوتون گاه یورش می‌بردند که واردکردن کنش‌ازدور* را چون حرکتی به‌‌عقب درپس اصول تبیینات پیشین می‌نگریستند. (حق هم با آنها بود؛ دانشمندان سدۀ هجدهم می‌خواستند بر هر رویداد منفردی، نیرویی نو وارد کنند، و برخی هم در عمل چنین کردند.) امّا به نیروهای نیوتون عموماً چون نیروی تماسی نگریسته می‌شد، و توضیح هم بیشتر مکانیکی بود. و به‌خصوص در بخش‌های تازه‌تر فیزیک، مانند الکتریسیته، مغناطیس و حرارت، آن توضیحات در سراسر سدۀ هجدهم یک‌سره بر علّت فاعلی استوار بود.
در سدۀ نوزدهم امّا، دگرگونی‌ای که پیشتر در مکانیک آغاز شده بود، اندک‌اندک هم سراسر فیزیک را فراگرفت. و چون مکانیک به زبان ریاضی بود، تبیین هم بیشازپیش وابسته به ارائۀ صورت‌های مناسب و اشتقاق نتایج از آنها بود. تبیین دوباره درساختار، امّا نه در ماهیّت، همان تبیین فیزیک ارسطویی بود. و اگر هم از فیزیک‌دانی می‌خواستیم تا پدیدۀ طبیعی خاصّی را توضیح دهد، او به نوشتن معادلۀ دیفرانسیل خاصّی می‌پرداخت، و از آن، و شاید هم باتوجّه‌به شرایط مرزی خاصّ، به نتایجی دربارۀ آن پدیده می‌رسید. این نکته هم درست است که ممکن بود به انتخاب او از آن معادلۀ دیفرانسیل هم تشکیک کنیم. امّا آن تشکیک بیشتر به صورتبندی‌های خاصّ مربوط می‌شد و نه به نوع تبیین. اینکه انتخاب فیزیک‌دان ما از این‌یا‌آن معادله درست یا نادرست باشد، اهمیّتی نداشت، زیراکه او معادله‌ای را انتخاب کرده بود، صورتی که توضیحی بر آن چیزی ارائه می‌کرد که روی داده بود. و آن معادله هم، چون توضیحی بر پرسش ما می‌داد، دیگر نمی‌توانست تقسیم‌به‌جزء شود. و بی‌آنکه به تحریفی آشکار هم دست زنیم، نه عاملی فعّال و نه علّتی مجزّا را می‌توانستیم برشمریم که از نظر زمانی مقدّم بر آن معلول باشد.
برای مثال هم، فرض کنید که این پرسش را طرح می‌کنیم که چرا مریّخ در مداری بیضوی در گردش است. در پاسخ هم، قوانین نیوتون دربارۀ نظام‌های بسته را، به دو جسم با جرم بزرگ به کار می‌گیریم که بر یکدیگر به نسبت عکس مربّع فاصله ازهم نیروی جاذبه وارد می‌کند. هر یک از این عناصر بر توضیح ما ضروری است، امّا هیچ‌یک هم علّت آن پدیده نیست، و هیچ‌یک هم از نظر زمانی مقدّم بر آن پدیده نیست. امّا اکنون هم به این پرسش محدودتر می‌پردازیم که چرا مریّخ در زمانی خاصّ، در مکانی خاصّ در آسمان است. این پاسخ را هم، از همانچه پیشتر گفتیم به دست می‌آوریم، امّا این‌بار در حلّ معادله، مکان و سرعت مریّخ را در زمان جلوتری در معادله وارد می‌کنیم. این شرایط مرزی، رویداد اوّلیّه‌ای را توضیح می‌دهد که رویدادی را که اکنون باید تشریح کنیم از آن قوانین نتیجه می‌شود. امّا این فکر هم اشتباه است تا آن رویداد اوّلیّه را، که به‌جای آن رویدادهای بسیار دیگری را به‌دلخواه می‌توانیم قرار دهیم، علّت موقعیّت مرّیخ در زمان معیّن دیگری بدانیم. اگر قرار باشد که شرایط مرزی را علّت بدانیم، دیگر علّت نمی‌تواند تبیین باشد.
این دو مثال امّا چیز دیگری را هم نشان می‌دهد. این مثال‌ها به پرسشهایی پاسخ می‌دهد که اصلاً نمی‌بایست مطرح می‌شد؛ و آنهم فیزیک‌دانی آنها را بر فیزیک‌دان دیگری مطرح کند. آنچه در بالا پاسخ نامیده شد، چون به واقعیّت نزدیک‌تر است، بهتر است راه‌حلّ مسئله نامیده شود، که یا فیزیک‌دان آنها را بر خود مطرح می‌کند، یا بر دانشجویان خود. اگر آنها را توضیح می‌نامیم، به این سبب است که اگر یک بار ارائه شود یا فهم شود، دیگر پرسشی نمی‌ماند تا بتوان مطرح کرد: فیزیک‌دان آنچه از توضیح در ید خود داشت به یک‌باره ارائه کرده بود. بااین‌حال روابط دیگری وجود دارد که در آنجا همین پرسش‌ها را می‌توان طرح کرد. دراین روابط ساختار پاسخ امّا شاید طور دیگری باشد. فرض کنیم که مدار مریّخ در رصد ما بیضوی نباشد و مکان آن در زمان خاصّی کاملاً آن چیزی نباشد که راه‌حلّ نیوتون از دوجسم در شرایط مرزی پیش‌بینی کرده است. در اینجا فیزیک‌دان دیگر از خود می‌پرسد (یا از خود پیش از آنکه این پدیده را کاملاً فهم کرده بودیم، می‌پرسید) که چه اشتباهی پیش آمده است که تجربه‌اش با انتظاراتش همخوانی ندارد. و در این مورد هم پاسخ، علّتی خاصّ را تمهید می‌کند- جاذبۀ گرانشی سیّارۀ دیگر. برخلاف قانونمندی، ناهنجاری را با کلماتی توضیح می‌دهیم که به معنای محدود علّی است. امّا در همین‌جا، یک‌بار دیگر مشابهت با فیزیک ارسطویی آشکارا به‌چشم می‌آید. علل صوری، نظم طبیعت را بیان می‌کند، علل فاعلی هم انحراف از نظم را. پس اکنون چنین است که هم قانونمند‌بودن از آن فیزیک است و هم قانونمند‌نبودن.
بر این نمونه‌های مکانیک سماوی می‌توان نمونه‌های دیگری از بخش‌های دیگر مکانیک، از صوت‌شناسی، الکتریسیته، نورشناسی و ترمودینامیک را برشمرد که همگی در پایان سدۀ هجدهم و درآغاز سدۀ نوزدهم گسترش یافته است. امّا نکتۀ اساسی هم در همین‌جا روشن است. بر آنچه که شاید بازهم باید تأکید کرد این است که مشابهت تبیین ارسطویی با آنچه که در این حوزه‌ها تبیین کردیم، تنها مشابهتی ساختاری است. آن صورت‌هایی که در فیزیک سدۀ نوزدهم در تبیین به‌کار گرفتیم، به‌هیچ‌وجه به صورت‌های ارسطویی نمی‌ماند، بلکه بیشتر نسخه‌های ریاضی صورت‌های دکارتی و نیوتونی است، که در سده‌های هفدهم و هجدهم شیوع داشت. امّا محدود کردن خود به صورت‌های مکانیکی هم تا بیش از سال‌های پایانی سدۀ نوزدهم نپایید. امّا با پذیرش معادلات ماکسول در میدان‌های الکترومغناطیسی، و با قبول این نکته که این معادلات را نمی‌توان مشتق از ساختار اتری مکانیکی دانست، فهرست صورت‌هایی که فیزیک‌دان به‌کار تبیین می‌گرفت اندک‌اندک فزونی می‌یافت.
امّا آنچه که در سدۀ بیستم عاید ما شد، انقلابی دیگر در تبیین فیزیکی بود که این بار دیگر دگرگونی در ساختار نبود، بلکه در محتوا بود. سخنران پیش از من، هالب‌واکس هم به بسیاری از جزئیّات آن اشاره کرد. من هم به‌نوبۀ خود می‌کوشم تا چیزهایی دربارۀ کلّیات آن بگویم. میدان مغناطیسی، به‌عنوان کلّیت فیزیکی اساساً غیرمکانیکی، که خصلت‌های صوری آن را تنها با معادلات ریاضی می‌توان تشریح کرد، اوّلین نقطۀ نفوذ مفهوم میدان در فیزیک بود. فیزیک‌دانان کنونی، امّا میدان‌های دیگری را هم می‌پذیرند؛ امری که بر شمار فهرست آنان می‌افزاید. بسیاری از این میدان‌ها به این کار می‌آید تا پدیده‌هایی را تشریح کند که حتّی در سدۀ نوزدهم شناخته‌شده هم نبود، و حتّی مفهوم نیرو را درجایی مانند نظریّۀ الکترومغناطیس وارد می‌کند که پیشتر بدان اختصاص نداشت. و درست مانند سدۀ هفدهم هم، بسیاری از تبیینات را اصلاً تبیین نمی‌دانیم. و این دگرگونی‌ها هم به میدان محدود نمی‌شود، بلکه با کلیّتی تازه سروکار داریم که دراین تغییرات دخیل است.مادّه هم به‌نوبۀ خود خصلت‌هایی صوری پیدا کرد که از نظر مکانیکی تصوّر آنها هم ممکن نبود، از آن میان: اسپین،برابری فضایی، شگفتی* و مانند آنها، که تنها از نظر ریاضی می‌توان آنها را تشریح کرد. و سرانجام ورود عنصر تصادف در فیزیک، که آنهم به‌ظاهر ازمیان‌نرفتنی است، دگرگونی‌ای بنیادی در اصول تبیین را سبب شد. امروزه پرسش‌های معناداری دربارۀ فرایندهایی که می‌توان آنها را مشاهده کرد مطرح است، برای مثال لحظه‌ای که یک ذرّۀ آلفا هستۀ اتم را ترک می‌کند، که فیزیک‌دانان آن را از نظر علمی اصولاً بی‌پاسخ می‌دانند. به‌عنوان یک رویداد منفرد، بر گسیل ذرّۀ آلفا و بر بسیاری دیگر از پدیده‌ها نمی‌توان علّتی را نامید. هر نظریّه‌ای که بخواهد آنها را توضیح دهد، نه‌تنها بر نظریّۀ کوانتومی چیزی نمی‌افزاید، بلکه آن را سرنگون خواهد کرد. شاید دگرگونی‌هایی که در آینده در نظریّۀ فیزیکی پدیدار خواهد شد، این نظر را تغییر دهد، یا دراصل طرح چنین پرسشی را محال کند. امّا در زمان ما تنها شمار اندکی از فیزیک‌دانان این نبود علّت را نقص می‌پندارند. همین واقعیّت هم می‌تواند به ما درسی دربارۀ تبیین علّی بیاموزد.
۳
از آنچه به‌اجمال ترسیم کردیم، چه نتیجه‌ای عاید ما می‌شود؟ به‌طور خلاصه می‌خواهم چنین بگویم: اگرچه مفهوم محدود علّت بخشی اساسی از فیزیک سدۀ هفدهم و هجدهم بود، از اهمیّت آن در سدۀ نوزدهم کاسته شد، و در سدۀ بیستم هم تقریباً از میان رفت. استثنائات مهمّ، تبیین آن فرایندهایی است که به‌ظاهر، امّا نه در واقعیّت، نظریّۀ فیزیکی موجود را نقض می‌کند. این فرایندها را باید با کار بر روی علّت‌های خاصّ ناهنجاری تشریح کرد، یعنی با یافتن این نکته که عنصری در راه‌حلّ اولیّۀ ما از آن مسئله از نظر دورمانده است. به‌جز همین موارد، ساختار تبیین فیزیکی تقریباً به آن چیزی بسیار شبیه است، که ارسطو از راه تحلیل علّت صوری بدان رسیده بود. معلول از تعداد اندک خواص ذاتی آن کلیّت‌هایی نتیجه می‌شود که تبیین ما بدانها مربوط می‌شود. وضع منطقی آن خواص و تبییناتی که از آنها نتیجه شده است، درست مانند صورت‌های ارسطویی است. علّت در فیزیک دوباره همان علّت در معنای وسیع‌تر است، یعنی تبیین است.
امّا، اگرچه فیزیک نو به فیزیک ارسطویی در ساختار علّی دلایل خود شبیه است، صورت‌های خاصّی که در تبیین فیزیکی پدیدار می‌شود، امروزه به‌طور بنیادی با آن صورت‌های که در فیزیک در دوران باستان و سده‌های میانه وجود داشت، کاملاً فرق دارد. حتّی در آنچه که در بالا بهاختصار بیان کردیم، دو دگرگونی اساسی در صورت به‌روشنی آشکار شد، که تبیینات فیزیکی رضایت‌بخشی ارائه می‌دهد: گذار از صورت‌های کیفی (سنگینی یا سبکی ذاتی) به صورت‌های مکانیکی و از صورت‌های مکانیکی به ریاضی. تحلیلی ژرف‌تر هم، گذار‌های ظریف بسیار دیگری را بر ما آشکار خواهد کرد. این گونه گذارها امّا رشته‌ای از پرسش را برمی‌انگیزد که به‌نوبۀ خود به برخی از تفسیرها نیاز دارد، هرچند که آنها باید کوتاه و جزمی باشد. چه چیز سبب می‌شود تا این گونه دگرگونی‌هایی در اصول تبیین پدیدار شود؟ اهمیّت این دگرگونی‌ها در چه چیز است؟ و چه رابطه‌ای میان شیوه‌های تبیین قدیم و جدید وجود دارد؟
دربارۀ آنچه که به پرسش اوّل مربوط می‌شود، می‌خواهم بگویم که در فیزیک اصول تبیین نو همواره با نظریّههای نو زاییده شده است، به طوری‌که حیات این تبیینات نو به میزانی بسیار زیاد به آنها بستگی دارد. نظریّههای فیزیکی نو را، مانند نظریّۀ نیوتون را، بارها کسانی مردود دانسته‌اند، که هرچند می‌پذیرفتند که نظریّۀ نو برخی از مسائلی را می‌تواند حلّ کند که تاکنون راه‌حلّی بر آنها نداشتیم، امّا مدّعی این هم بودند که این نظریّه‌ها اصلاً چیزی را توضیح نمی‌دهد. نسل‌های بعدی که دیگر بهره‌گیری از توان نظریّه‌ها را آموخته بودند، به‌طور عموم نظریّه‌ها را آن چیزی می‌پنداشتند که توان تبیین دارد. کامیابی عملی یک نظریّه هم به گمان آنها تضمینی بر کامیابی نهایی آن در شیوۀ تبیین بود. امّا توان تبیین یک نظریّه ممکن بود که مدّت‌ها بعد بروز کند. تجربۀ بسیاری از دانشمندان زمان ما از مکانیک کوانتومی و نظریّۀ نسبیّت، نشان از آن دارد که شاید کسی به نظریّه‌ای عمیقاً یقین داشته باشد، امّا بازهم، به سبب آنکه در آن کار نکرده است، یا بدان خو نگرفته است، آن را بدون قدرت تبیین بداند. امّا این هم با گذر زمان حاصل می‌شود، چنانچه همواره چنین بوده است.
امّا اینکه شیوه‌ای نو از تبیین هم وابسته به نظریّه‌ای نو باشد، چیزی از اهمیّت آن نمی‌کاهد. کوشش بر آنکه طبیعت را فهم و تبیین کنیم، شرط اساسی کار فیزیک‌دان است. اصول تبیینات شناخته‌شده بخشی از آن چیزی است که به او می‌گوید که چه مسائلی هنوز برای حلّ برجای مانده است، یا بر چه پدیده‌هایی هنوز توضیحی در دست نداریم. و افزون بر این، دانشمند ما به هر مسئله‌ای که بپردازد، اصول تبیینات کنونی بر این کار تأثیر زیادی دارد تا او بداند که به چه راه‌حلّی می‌تواند برسد. هیچ‌کس نمی‌تواند به فهم از علوم در دوره‌ای دلخواه دست یابد، بی‌آنکه اصول تبییناتی را شناخته باشد که دست‌اندرکاران همان دوره پذیرفته‌اند.
و سرانجام، پس از آنکه گرته‌ای از چهار مرحله در تکامل مفاهیم علّت در فیزیک را برشمردیم، پرسش من بازهم این است که آیا می‌توان در توالی این مراحل اصلاً ساختاری را یافت که در همۀ آنها بتوان آن را بازشناخت. و آیا اصول تبیینات فیزیک نو به معنایی پیشرفته‌تر از مثلاً فیزیک سدۀ هجدهم است، و فیزیک سدۀ هجدهم در قیاس با سده‌های میانه و دوران باستان پیشرفته‌تر بوده است؟ به یک معنا این پاسخ به‌روشنی آری است. نظریّۀ فیزیکی هر یک از این دوره‌ها بسیار توانمندتر و دقیق‌تر از دورۀ پیشین خود بود. و چون اصول تبیین هم در دل نظریّۀ فیزیکی تنیده است، پس اینها هم باید نشان از پیشرفت داشته باشد: پیشرفت علم همواره تبیین پدیده‌های پیچیده‌تری را ممکن کرده است. و این نکته هم باید آشکار باشد که این پدیده‌ها است که به‌طور آشکار همواره به معنایی پیچیده‌تر است و نه تبیینات. اگر پدیده‌ها را از درون نظریّه‌ها منتزع کنیم، گرانش اندکی متفاوت از آن نیروی ذاتی است که رو به سوی مرکز دارد، و مفهوم میدان هم با مفهوم نیرو اندکی تفاوت دارد. اگر به ابزار تبیین به تنهایی بنگریم، بی‌توّجه به اینکه نظریّههای متناظر چه چیز را بیان می‌کند، نقطۀ آغازین تبیینات مجاز فیزیکی امروز، نه به‌خودی‌خود و نه فی‌نفسه از تبیینات فیزیکی دیروز پیشرفته‌تر نیست. حتّی در یک معنا هم می‌توانیم بگوییم که دگرگونی‌ها در شیوه‌های تبیین فیزیکی، شاید حرکتی به‌پس باشد. و اگرچه از مصالحی که در اختیار داریم، نتیجه‌ای روشن عاید نمی‌شود، امّا همانها هم نشان از آن دارد که هر علمی در جریان پیشرفت خود، در تبیینات همواره صورت‌هایی متمایز از یکدیگر را به‌کار می‌بندد، که هم شمار آنها فزاینده است، و هم آنکه آنها را نمی‌توان به دیگری تقلیل داد. و تا آنجا هم که پرسش دربارۀ سادگی علم است، باید بگوییم که از سادگی علم در گذر زمان کاسته شده است. بررسی چنین نظری به‌یقین به نوشتۀ دیگری نیاز دارد. امّا همین‌قدر هم که در اینجا امکان یافتیم تا به آن توجّه کنیم، نتیجه‌ای است که بدان در اینجا بسنده می‌کنیم. مطالعۀ فکر تبیین و علّت هیچ دلیل آشکاری بر پیشرفت فکر به دست نمی‌دهد، هرچند که این پیشرفت، در علم، در جایی که از آن برون می‌تراود، آشکارا دیده می‌شود. پایان، صفحۀ ۸۴
———————————————————————————————
* اشاره به دو واژۀ انگلیسی “cause” و “because ، ”bi cause ویا: by cause است؛ par cause هم همان است که در زبان فرانسوی وجود دارد. و چنانچه می‌بینیم ریشۀ “cause” در هردو واژه نمایان است.
*در متن به زبان انگلیسی: spin , parity, strangeness
* این مقاله تحریری ویراسته از سخنرانی‌ای است که در یازدهمین هم‌نشست معرفت‌شناسی ژنتیک در ژنو ایراد شده است، که از بیست‌و‌هفتم ژوئن ۱۹۶۶ تا اوّل ژوئیّۀ ۱۹۶۶در این شهر برگزار شده است. دو سخنران اصلی دیگر، ماریو بونگه و هالب‌واکس هستند. مقالات این دو، و همچنین اصل این مقاله در این کتاب چاپ شده است: مطالعاتی در معرفت‌شناسی ژنتیک: Études d’épistémologie génétique، ویراستۀ ژان پیاژه، (۱۹۷۱) ۲۵ : Les théories de la causalité (یادداشت ویراستار).
* Fernwirkung ، اصطلاح فیزیک، = action at a distance
* ناشر نسخۀ انگلیسی هم، این نام را برکتاب نهاده است؛ بنگرید به: توماس کوهن.تنش اساسی.انتشارات دانشگاه شیکاگو:
The Essential Tension – University of Chicago Press
* Alexandre Koyré [[kwaʁe]= الکساندر کواره
فهرست مطالب
فهرست مطالب: پیدایی نو
پیشگفتار ناشر ۷
پیشگفتار ۳۱
بخش اوّل: مطالعات تاریخ‌نگاری ۴۷
۱- روابط میان تاریخ علم و فلسفۀ علم ۴۹
۲ مفاهیم مختلف علّت در تکامل فیزیک ۷۲
۳- سنّت ریاضی دربرابر سنّت تجربی در تکامل علم فیزیک ۸۴
۴- پایستگی انرژی، نمونه‌ای بر هم‌زمانی در اکتشاف ۱۲۵
۵- تاریخ علم ۱۶۹
۶- روابط میان تاریخ و تاریخ علم ۱۹۴
بخش دوم: مطالعات ماوراءتاریخی*
۷- ساختار تاریخی اکتشافات علمی ۲۳۹؛ توماس کوهن: ساختار تاریخی اکتشافات علمی
۸- اهمیّت سنجش در علم فیزیک جدید ۲۵۴
۹- تنش اساسی: سنّت و بدعت در پژوهش علمی ۳۰۸
۱۰- کارکردی از تجربۀ فکر ۳۲۷
۱۱- منطق اکتشاف یا روان‌شناسی پژوهش ۳۵۷
۱۲- تأملّاتی دوباره بر پارادایم ۳۸۹
۱۳- عینیّت، داوری ارزش، و گزینش نظریّه ۴۲۱
۱۴- نکاتی دربارۀ رابطۀ علم و هنر ۴۴۶
نمایۀ اشخاص ۴۶۱
نمایۀ موضوعی ۴۶۸
—————————————————
By definition, metahistory* looks beyond history. Its ultimate aim is twofold: to surpass the limits of historical perspective and to introduce new views of human potential, represented in new versions of our story
Inhaltsverzeichnis
Die Beziehungen zwischen Wissenschaftsgeschichte und Wissenschaftstheorie. Verschiedene Begriffe der Ursache in der Entwicklung der Physik. Mathematische versus experimentelle Traditionen in der Entwicklung der physikalischen Wissenschaften. Die Erhaltung der Energie als Beispiel gleichzeitiger Entdeckung. Die Wissenschaftsgeschichte. Die Beziehungen zwischen Geschichte und Wissenschaftsgeschichte. Die historische Struktur wissenschaftlicher Entdeckungen. Die Funktion des Messens in der Entwicklung der physikalischen Wissenschaften. Die grundlegende Spannung: Tradition und Neuerung in der wissenschaftlichen Forschung. Eine Funktion für das Gedankenexperiment. Logik oder Psychologie der Forschung?. Neue Überlegungen zum Begriff des Paradigma. Objektivität, Werturteil und Theoriewahl. Bemerkungen zum Verhältnis von Wissenschaft und Kunst
* * * * * * * *
توماس کوهن: تنش اساسی (نسخۀ انگلیسی)
Thomas Kuhn: The Essential Tension: Contents
* * * *
حسین نجفی‌زاده (نجفی زاده)، تهران، فروردین‌ماه ۱۳۹۳
—————————————————————————————————-
related links: پیوندهای مرتبط
توماس کوهن: ساختار تاریخی اکتشافات علمی؛ ورنر هایزنبرگ: حقیقت علمی و حقیقت دینی؛ ژاک مونو: تصادف و ضرورت؛ مانفرد آیگن: تصادف و ضرورت؛ فون وایتسکر: اهمیّت علم؛ فیزیک اتمی و فلسفه؛ توماس کوهن. تنش اساسی. The Essential Tension – University of Chicago Press
—————————————————–
Kurztitelaufnahme
Thomas Kuhn: die Entstehung des Neuen: Verschiedene Begriffe der Ursache in der Entwicklung der Physik
توماس کوهن: پیدایی نو: توماس کوهن: مفاهیم مختلف علّت در تکامل فیزیک
———————————————————————————————
© انتشار برگردان فارسی Thomas Kuhn: die Entstehung des Neuen: Verschiedene Begriffe der Ursache in der Entwicklung der Physik ، توماس کوهن: پیدایی نو، مفاهیم مختلف علّت در تکامل فیزیک، به سیاقی که در این وبگاه آمده، بدون اجازۀ کتبی از www.najafizadeh.ir ممنوع است.
Copyright 2014 by www.najafizadeh.ir All Rights Reserved ©
